Papur Gwyn Llywodraeth Cymru Diwygio Llywodraeth Leol: Cadernid ac Adnewyddiad
Introduction
11 Ebrill 2017
Mae'r ymateb hwn yn nodi barn y Comisiwn Etholiadol am Bapur Gwyn Llywodraeth Cymru ynghylch dyfodol Llywodraeth Leol yng Nghymru, sy'n cynnwys cynigion y mae Llywodraeth Cymru yn debygol o'u hystyried i ddiwygio cofrestru etholiadol a threfniadau pleidleisio. Rydym wedi ymateb i'r hyn rydym wedi ystyried yw'r materion yn y Papur Gwyn sy'n uniongyrchol berthnasol i waith y Comisiwn ac a nodir ym Mhennod 7.
Rydym yn croesawu'r cyfle i gyfrannu at y drafodaeth ar ddiwygio etholiadol yng Nghymru. Rydym yn deall mai'r bwriad yw ymgynghori eto yn ystod haf 2017. Rydym yn fodlon gweithio gyda Llywodraeth Cymru wrth ddatblygu'r cynigion hyn a rhoi mwy o fanylion am ein hymateb, fel y bo'r angen.
Rydym yn parhau i argymell y dylai pob darn o ddeddfwriaeth fod yn glir (boed drwy Gydsyniad Brenhinol â deddfwriaeth sylfaenol neu drwy osod is-ddeddfwriaeth i'r Senedd ei chymeradwyo) o leiaf chwe mis cyn y dyddiad y daw'n ofynnol ei rhoi ar waith neu y daw'n ofynnol i ymgyrchwyr, Swyddogion Canlyniadau neu Swyddogion Cofrestru Etholiadol gydymffurfio â hi. Hefyd, os bydd angen gwneud unrhyw newidiadau, rydym yn argymell y dylid trefnu bod digon o adnoddau ar eu cyfer er mwyn sicrhau y gellir eu rhoi ar waith mor effeithiol ag y bo modd, sydd er lles gorau pleidleiswyr yng Nghymru.
Fel rhan o'n hadolygiad strategol, rydym wedi nodi cyfle i'r Comisiwn wneud rhagor waith i edrych ar y ffordd gellir diwallu anghenion a disgwyliadau pleidleiswyr yn well, gan gynnwys edrych ar ffyrdd gwell o gofrestru a phleidleisio. Byddwn yn cyhoeddi ein cynllun corfforaethol diwygiedig ym mis Mehefin a byddwn yn barod i drafod ein cynlluniau ymhellach â Llywodraeth Cymru bryd hynny.
Gweithdrefnau pleidleisio drwy’r post
Yn y Papur Gwyn, dywedodd Llywodraeth Cymru y bydd yn ystyried adolygiad o'r gweithdrefnau pleidleisio drwy’r post a defnyddio etholiadau drwy'r post yn unig. Cynhwysir y wybodaeth ganlynol er mwyn rhoi cefndir a chyd-destun i helpu i gynorthwyo Llywodraeth Cymru wrth ddatblygu ei chynigion.
Ers 2001, mewn ymateb i bryderon ynghylch gostyngiad yn y cyfraddau cyfranogiad, mae unrhyw un sydd ar y gofrestr etholiadol ym Mhrydain Fawr wedi gallu gwneud cais i bleidleisio drwy'r post yn lle pleidleisio'n bersonol mewn gorsaf bleidleisio, heb roi rheswm nag ardystiad.
Mae pleidleisio drwy’r post yn ddull cynyddol boblogaidd i etholwyr gymryd rhan ledled Prydain Fawr. Er enghraifft, yn etholiadau Cynulliad Cenedlaethol Cymru mis Mai 2016, rhoddwyd pleidleisiau drwy'r post i oddeutu 396,000 o etholwyr, sy'n cynrychioli 17.6% o gyfanswm yr etholwyr. Mae'r nifer sy'n pleidleisio ymhlith pleidleiswyr drwy'r post yn gyson uwch na phobl sy'n pleidleisio mewn gorsafoedd pleidleisio: dychwelwyd 74% o bleidleisiau post yn yr etholiadau etholaethol a rhanbarthol o'i chymharu â chanran o 40% ymhlith a rhai a oedd yn pleidleisio'n bersonol mewn gorsaf bleidleisio. Yn gyffredinol, roedd pleidleisiau post yn cyfrif am 28% o'r holl bleidleisiau a fwriwyd yn etholiadau mis Mai 2016 yng Nghymru.
Yn etholiad cyffredinol diweddaraf Senedd y DU ym mis Mai 2015, anfonwyd pecynnau pleidleisio drwy'r post at oddeutu 7.6 miliwn o etholwyr ledled Prydain Fawr, yn cynrychioli 16% o'r holl etholwyr cofrestredig. Dychwelodd 85.6% o bleidleiswyr post eu pleidleisiau, o'i chymharu â chanran o 63% ymhlith a rhai a oedd yn pleidleisio'n bersonol mewn gorsaf bleidleisio.
Ers 2007, mae wedi bod yn ofynnol i'r rhai sy'n gwneud cais i bleidleisio drwy'r post roi eu dyddiad geni a llofnod sampl ar eu cais. Hefyd, mae'n rhaid rhoi'r manylion adnabod personol hyn ar y datganiad pleidleisio drwy'r post a ddychwelir gyda'r papur pleidleisio wedi'i gwblhau drwy'r post. Yna, mae'r rhain yn cael eu cymharu â'r manylion adnabod a gofnodwyd, gan ddarparu gwiriad bod y papur pleidleisio wedi'i lenwi gan yr etholwr ei hun. Yn y pen draw, mae'r gwiriadau hyn yn golygu na fydd Swyddogion Canlyniadau yn cyfrif pleidleisiau post lle nad ydynt yn fodlon bod y datganiad pleidleisio drwy'r post wedi'i gwblhau gan yr etholwr y cafodd ei roi iddo.
Rydym wedi awgrymu cyfleoedd i atgyfnerthu pleidleisio drwy’r post ymhellach yn ein hymateb i Syr Eric Pickles ac fel rhan o'n hymateb i adolygiad Comisiwn y Gyfraith o gyfraith etholiadol.
Awgrymwyd gennym y dylai'r gweithgareddau canlynol (pwy bynnag sy'n eu cyflawni) fod wedi'u diffinio'n gliriach fel troseddau dan gyfraith etholiadol:
- Dylai fod yn drosedd cymell rhywun i wneud cais i bleidleisio drwy'r post neu benodi dirprwy (neu ei atal rhag gwneud hynny) yn erbyn ei ewyllys.
- Dylai fod yn drosedd i rywun newid ffurflen cais am bleidlais absennol etholwr wedi'i chwblhau.
- Dylai fod yn drosedd i unrhyw un gymryd pecyn pleidleisio drwy'r post etholwr heb ei gwblhau oddi wrtho.
- Dylai fod yn drosedd i unrhyw un (ac eithrio at ddiben cyfreithlon e.e. i'r Post Brenhinol gyfeirio'r amlen at y Swyddog Canlyniadau cywir) neu newid cynnwys pecyn pleidleisio drwy'r post sydd wedi'i gwblhau, gan gynnwys y papur pleidleisio neu'r datganiad pleidleisio drwy'r post, cyn iddo gael ei dderbyn gan y Swyddog Canlyniadau.
Byddai'r troseddau hyn yr un mor berthnasol i ymgyrchwyr ac eraill (gan gynnwys aelodau o deulu, er enghraifft) a'r llysoedd fyddai'n penderfynu ar y math priodol o gosb a'r lefel, gan ystyried amgylchiadau penodol pob achos unigol. Er enghraifft, rydym yn disgwyl y byddai hyn yn golygu y byddai ymgyrchwyr, asiantiaid neu ymgeiswyr yn cael cosb fwy sylweddol gan gynnwys, os byddai'n briodol, eu gwahardd rhag sefyll mewn etholiad am gyfnod, gan adlewyrchu'r cyfrifoldeb sydd gan ymgyrchwyr.
Rydym hefyd yn cefnogi Comisiynau'r Gyfraith, ac yn gweithio gyda nhw, er mwyn egluro diffiniad y gyfraith ar ddylanwad gormodol, ac er mwyn sicrhau bod y diffiniad o droseddau sy'n diogelu cyfrinachedd y bleidlais yn cael ei estyn i bapurau pleidleisio drwy'r post.
Pleidleisio drwy’r post yn unig
Yn dilyn cynlluniau peilot pleidleisio drwy’r post yn unig mewn pedwar rhanbarth etholiadol yn Lloegr yn etholiadau llywodraeth leol a Senedd Ewrop 2004, nodwyd bod y ganran a bleidleisiodd wedi bod ychydig dros bum pwynt canran yn uwch yn y rhanbarthau hynny â phleidleisiau drwy’r post yn unig na'r rhanbarthau lle roedd modd pleidleisio drwy’r post ar gais, yn ogystal ag mewn gorsafoedd pleidleisio.
Serch hynny, canfu ein hymchwil gyda phleidleiswyr a phobl nad oeddent yn pleidleisio mewn ardaloedd lle cynhaliwyd cynlluniau peilot 2004 gefnogaeth gref y cyhoedd dros gadw'r gallu i bobl ddewis pleidleisio'n bersonol mewn gorsaf bleidleisio.
Felly, ein hargymhelliad yn 2004 oedd na ddylid defnyddio pleidleisio drwy’r post yn unig yn etholiadau statudol y DU yn y dyfodol a dyna yw ein barn o hyd.
Arbrofi gyda gweithdrefnau etholiadol newydd
Yn y Papur Gwyn, dywedodd Llywodraeth Cymru y bydd yn ystyried a fyddai Swyddogion Canlyniadau/Swyddogion Cofrestru Etholiadol lleol yn cael treialu'r diwygiadau a nodwyd yn y papur mewn ffyrdd gwahanol er mwyn diwallu anghenion cymunedau a lleoliadau gwahanol yn well.
Rhwng 2000 a 2007, ceisiodd Llywodraeth y DU annog awdurdodau lleol yn Lloegr i gynnal cynlluniau peilot i brofi dulliau pleidleisio a threfniadau pleidleisio newydd mewn etholiadau llywodraeth leol gyda golwg ar eu mabwysiadu'n ehangach pe baent yn llwyddiannus. Yng Nghymru, roedd y ffaith y cynhaliwyd yr etholiadau
lleol yn 2004 ar yr un pryd ag etholiadau Senedd Ewrop yn golygu na ellid cynnal y cynlluniau peilot, er i gynllun peilot pleidleisio drwy'r post yn unig yn gael ei gynnal Sir Fynwy yn 2002.
Roedd gan y Comisiwn Etholiadol rôl statudol yn gwerthuso pob cynllun peilot etholiadol a chyhoeddodd adroddiadau gwerthuso ar gynlluniau peilot unigol. Yn fwy diweddar, rydym wedi gwerthuso cynlluniau peilot cofrestru etholiadol ac rydym wrthi ar hyn o bryd yn gweithio gyda Llywodraeth y DU ar ei chynigion i arbrofi gyda chardiau adnabod pleidleiswyr mewn gorsafoedd pleidleisio yn etholiadau llywodraeth leol mis Mai 2018 yn Lloegr.
Dylai Llywodraeth Cymru sicrhau bod unrhyw gynlluniau peilot yn cael eu dylunio'n ofalus dros ben er mwyn sicrhau eu bod yn gallu rhoi tystiolaeth gadarn i ategu penderfyniadau polisi yn y dyfodol, a byddem yn fodlon gweithio gyda Llywodraeth Cymru ar hyn.
Nid cynnal cynlluniau peilot etholiadol yw'r unig ddull ar gyfer datblygu polisi newydd ar gyfer etholiadau, ac efallai yr hoffai Llywodraeth Cymru ystyried opsiynau amgen.
Pleidleisio a chyfrif electronig
Gwerthusodd y Comisiwn yr holl gynlluniau peilot ar bleidleisio a chyfrif electronig ers 2002, yn unol â gofynion Deddf Cynrychiolaeth y Bobl 2000. Ein casgliadau cyffredinol oedd bod gan e-gyfrif y potensial i gynyddu effeithlonrwydd a chywirdeb y broses gyfrif a bod e-bleidleisio'n cynyddu cyfleustra i bleidleiswyr. Fodd bynnag, gwnaethom nifer o argymhellion, gan gynnwys y canlynol:
- Dylai unrhyw brosiectau e-bleidleisio neu e-gyfrif yn y dyfodol fod yn seiliedig ar gynnal profion mwy sylweddol o ddiogelwch, dibynadwyedd a thryloywder ar yr atebion arfaethedig, drwy broses achredu ac ardystio, neu broses gaffael fanylach a mwy trwyadl.
- Rhaid rhoi digon o amser ar gyfer cynllunio prosiectau e-bleidleisio ac e-gyfrif.
Ar hyn o bryd, cyfrifir etholiadau Maerol Llundain, Cynulliad Llundain a Chyngor yr Alban yn electronig. Rydym wedi asesu'r defnydd o e-gyfrif yn yr etholiadau hyn yn ein hadroddiadau diweddaraf ar etholiadau: Adroddiad Etholiadau'r Alban Mai 2012; Etholiadau Maer Llundain a Chynulliad Llundain Mai 2016.
Wrth ystyried defnyddio e-gyfrif, rydym yn argymell y dylid asesu'r effeithiolrwydd, y gwerth am arian a'r risgiau sy'n gysylltiedig â'r dull hwn.
Cynnal etholiadau ar ddiwrnodau gwahanol
Arbrofwyd drwy gynnal etholiadau ar ddiwrnodau gwahanol ar ffurf pleidleisio ymlaen llaw yn etholiadau lleol Mai 2007 yn Lloegr. Amlygodd ein gwerthusiad o'r cynlluniau peilot hyn adborth gan staff etholiadau a rhanddeiliaid lleol eraill, ynghyd â thystiolaeth o ymchwil arolygon lleol, a awgrymodd y byddai'r mwyafrif (74%) o ddefnyddwyr pleidleisio ymlaen llaw wedi pleidleisio hyd yn oed heb y cyfleuster. Yn fras, roedd y nifer a bleidleisiodd yn yr ardaloedd â chynlluniau peilot pleidleisio ymlaen llaw yn gyson â'r etholiadau cymaradwy diwethaf yn yr ardaloedd hynny. Yn ychwanegol, nid oedd arbrofi gyda pheilota pleidleisio ymlaen llaw yn fynych o reidrwydd yn arwain at lefelau defnydd uwch, a barhaodd yn isel. Daethom i'r casgliad ei bod yn annhebygol iawn bod y cynlluniau peilot pleidleisio ymlaen llaw yn cael mwy nag effaith gyfyngedig iawn ar nifer y pleidleiswyr, er ei bod yn debygol iddo fod yn fwy cyfleus i rai pleidleiswyr.
Cynhaliodd Llywodraeth y DU ymgynghoriad ar bleidleisio ar y penwythnos yn 2008. Mewn egwyddor, nid ydym yn gwrthwynebu pleidleisio ar y penwythnos, er mai dim ond os oes tystiolaeth glir y byddai o fudd sylweddol i'r etholwyr y dylid gwneud unrhyw newid. Ar hyn o bryd, mae'r dystiolaeth ar y mater yn rhoi sail annigonol i gyrraedd casgliad penodol, felly rydym o'r farn bod angen rhagor o waith, e.e. er mwyn cadarnhau goblygiadau ymarferol unrhyw newid, gan gynnwys i ba raddau y gallai effeithio'n wahanol ar bobl, nifer y pleidleiswyr ac adnoddau. Nes i'r holl faterion hyn gael eu harchwilio a'u hasesu'n briodol, rydym yn argymell y dylid parhau i gynnal y diwrnod pleidleisio yn ystod yr wythnos.
Rydym yn argymell y dylid parhau i gynnal y diwrnod pleidleisio yn ystod yr wythnos nes bod tystiolaeth y byddai pleidleisio ar y penwythnos o fudd sylweddol i'r etholwyr.
Pleidleisio mewn mannau heblaw gorsafoedd pleidleisio
Yn 2003, arbrofodd Windsor a Maidenhead gynllun i alluogi pleidleiswyr i bleidleisio mewn nifer o leoliadau gwahanol, gan gynnwys gorsafoedd trenau ac archfarchnadoedd. Daethom i'r casgliad ei bod yn anodd asesu i ba raddau roedd y bobl a ddefnyddiodd y cyfleusterau yn bleidleiswyr presennol neu'n bobl na fyddent wedi pleidleisio fel arall. Nid oes cynlluniau peilot tebyg wedi'u cynnal yn y DU ers hynny, felly mae'r gronfa dystiolaeth bresennol yn gyfyngedig.
Moderneiddio cofrestru etholiadol
Cofrestru etholiadol awtomatig
Yn ein hadroddiad ym Mawrth 2017 ar gofrestri etholiadol Rhagfyr 2016, nodwyd eto ein barn ei bod yn bryd symud oddi wrth system sy'n dibynnu ar etholwyr i gymryd camau i gofrestru eu hunain ac, yn lle hynny, ddatblygu prosesau cofrestru awtomatig neu uniongyrchol a all greu cofrestri etholiadol mwy cywir a chyflawn
mewn ffordd fwy effeithlon na'r prosesau canfasio presennol sy'n defnyddio adnoddau helaeth.
Yn ein hadroddiad yng Ngorffennaf 2016, sydd hefyd yn cynnwys nifer o argymhellion i foderneiddio'r broses gofrestru etholiadol, nodwyd ein gweledigaeth o gofrestr etholiadol fodern sy'n:
- Defnyddio data cyhoeddus sydd ar gael ac yr ymddiriedir ynddynt i sicrhau ei bod yn parhau'n gywir ac yn gyflawn drwy gydol y flwyddyn heb ddibynnu'n llwyr ar gamau gweithredu gan unigolion; hefyd
- Ei gwneud hi mor hawdd â phosibl i etholwyr sicrhau bod eu cofnod cofrestru yn gywir ac yn gyflawn, yn arbennig cyn etholiadau a refferenda.
Mae'r Rhaglen Moderneiddio Trefniadau Cofrestru Etholiadol o fewn Swyddfa'r Cabinet wrthi'n datblygu sawl prosiect a allai gyfrannu at wireddu'r nod hwn o system gofrestru fodern, effeithlon. Mae'r Comisiwn yn ymrwymedig i'w cefnogi ac i gydweithio â hwy fel y bo'n briodol er mwyn rhoi'r prosiectau hyn ar waith.
Rydym hefyd wedi argymell y dylai fod modd i etholwyr wirio eu statws cofrestru ar ddechrau'r broses o wneud cais ar-lein i gofrestru yn golygu bod angen i bleidleiswyr wneud llai er mwyn sicrhau bod eu cofnod ar y gofrestr yn gyfredol, a byddai hefyd yn lleihau'r baich o brosesu ceisiadau dyblyg sydd ar Swyddogion
Cofrestru Etholiadol. Mae'r Rhaglen Moderneiddio Trefniadau Cofrestru Etholiadol wrthi'n ystyried y camau y gellid eu rhoi ar waith i ymdrin â hyn a byddwn yn parhau i weithio gyda'r rhaglen yn hyn o beth.
Byddem yn cefnogi ac yn annog Llywodraeth Cymru i archwilio cofrestru awtomatig. Bydd angen ystyried yr heriau a'r materion sy'n ymwneud â gwneud y newidiadau hyn i'r gofrestr llywodraeth leol heb newidiadau cyfatebol i'r gofrestr seneddol
Rhannu data
Yn ein canllawiau, ein cyngor yw y gall y cofnodion canlynol helpu Swyddogion Cofrestru Etholiadol i adnabod etholwyr newydd:
- Y dreth gyngor
- Gostyngiad y dreth gyngor (budd-dal y dreth gyngor gynt)
- Budd-dal tai
- Cofrestr aelwydydd amlfeddiannaeth
- Cofrestri a gedwir gan y cofrestrydd genedigaethau, marwolaethau a phriodasau
- Rhestri o gartrefi preswyl a gofal/llochesi/hostelau
- Rhestri o bobl anabl sy'n derbyn cymorth y cyngor
- Cofrestrfa Tir/Cofrestri'r Alban
- Rheolaeth cynllunio ac adeiladu
- Rhestr o ddinasyddion Prydeinig newydd sydd gan y cofrestrydd
Er mwyn hwyluso'r dasg o gofrestru grwpiau penodol o etholwyr, megis myfyrwyr, rydym yn ymwybodol bod rhai Swyddogion Cofrestru Etholiadol yng Nghymru wedi datblygu trefniadau rhannu data â phrifysgolion, er enghraifft.
Mae Bil presennol yr Economi Ddigidol yn cynnwys darpariaethau y bwriedir iddynt ei gwneud hi'n haws i gyrff cyhoeddus rannu data a gedwir ganddynt er mwyn gwella'r broses o ddarparu gwasanaethau cyhoeddus i ddinasyddion. Pan gaiff y Bil Gydsyniad Brenhinol, byddwn yn ystyried ymhellach gyda Rhaglen Moderneiddio Trefniadau Cofrestru Etholiadol Swyddfa'r Cabinet pa gyfleoedd sydd ar gael i ddefnyddio'r darpariaethau hyn i wella'r broses o lunio a chadw cofrestri etholiadol, yn arbennig defnyddio data sy'n ddigon dibynadwy er mwyn i Swyddogion Cofrestru Etholiadol allu nodi pobl nad ydynt wedi cael eu cofrestru'n gywir yn well.
Byddem yn cefnogi ac yn annog Llywodraeth Cymru i archwilio opsiynau i rannu data'n well â Swyddogion Cofrestru Etholiadol, yn enwedig gan asiantaethau llywodraeth eraill neu ddarparwyr gwasanaethau nad oes hawl gan Swyddogion Cofrestru Etholiadol gael data ganddynt ar hyn o bryd.
Hoffem hefyd atgoffa Llywodraeth Cymru o gyfrifoldeb Swyddogion Cofrestru Etholiadol yng Nghymru i gynnal y gofrestr seneddol.
Un gofrestr electronig i Gymru
Yn 2005, ystyriodd Adran Materion Cyfansoddiadol Llywodraeth y DU roi un gofrestr electronig ar waith drwy'r Cofnod Etholwyr Ar-lein wedi'i Gydlynu.
Yn 2006, gwnaed deddfwriaeth yn Neddf Gweinyddu Etholiadol (2006) ar gyfer un neu fwy o gynlluniau Cofnod Etholwyr Ar-lein wedi'i Gydlynu. Fodd bynnag, ni sefydlwyd yr un cynllun Cofnod Etholwyr Ar-lein wedi'i Gydlynu ac ni sefydlwyd un ers hynny.
Nid ydym yn ymwybodol bod yr un gofrestr electronig yn cael ei hystyried ar hyn o bryd gan Swyddfa'r Cabinet fel rhan o'i Rhaglen Moderneiddio Trefniadau Cofrestru Etholiadol. Byddem yn barod i weithio gyda Llywodraeth Cymru ar hyn os bydd yn penderfynu ei datblygu.
Lleihau'r oedran pleidleisio i 16 ar gyfer etholiadau llywodraeth leol
Yn benodol, barn y Comisiwn yw y dylid gwneud unrhyw newidiadau i'r etholfraint yn glir mewn da bryd er mwyn galluogi pob un sydd newydd ddod yn gymwys i bleidleisio i gymryd y camau angenrheidiol i gofrestru'n llwyddiannus a chymryd rhan yn yr etholiadau.
Byddai'r Comisiwn yn gweithio gyda Llywodraeth Cymru er mwyn sicrhau pontio esmwyth os bydd yr oedran pleidleisio'n cael ei ostwng. Rydym yn argymell y dylai unrhyw waith ddechrau o leiaf 6 mis cyn dechrau canfasio ar gyfer yr etholiad y mae'n effeithio arno. Mae hyn yn hanfodol os bwriedir gofyn i awdurdodau lleol
ddarparu data ar blant ysgol, sef y dull a fabwysiadwyd yn yr Alban cyn Refferendwm Annibyniaeth yr Alban. Byddai'r gwaith hwn yn cynnwys profi ffurflenni i Swyddogion Cofrestru Etholiadol eu defnyddio, diweddaru ein cyngor a'n canllawiau i weinyddwyr a chreu ymgyrch ymwybyddiaeth y cyhoedd a fyddai'n llawn gwybodaeth i bleidleiswyr ifanc.
Yn yr Alban, estynnwyd yr etholfraint i bobl 16 a 17 oed ar gyfer yr etholiadau llywodraeth leol yn 2015. Er mwyn annog cofrestru ymhlith y grŵp hwn, buom yn gweithio'n agos gyda Chynghorau'r Alban, Education Scotland a grwpiau eraill â buddiant. Byddem yn fodlon trafod y gwaith partneriaeth hwn ymhellach â Llywodraeth Cymru os byddai hynny'n ddefnyddiol.
Cael gwared ar hawl Swyddogion Canlyniadau i ffïoedd personol
Ym mis Tachwedd 2016, rhoddwyd tystiolaeth lafar gennym i ymholiad Pwyllgor Llywodraeth Leol a Chymunedau Senedd yr Alban i ddiben a phriodoldeb rhoi taliadau neu ffïoedd i Swyddogion Canlyniadau yn yr Alban mewn perthynas ag etholiadau llywodraeth leol, Senedd yr Alban, Senedd y DU a Senedd Ewrop, a
Swyddogion Cyfrif mewn perthynas â refferenda.
Cydnabuom y rôl ganolog y mae'r Swyddogion Canlyniadau'n ei chwarae yn y broses ddemocrataidd a'u bod yn hanfodol er mwyn darparu etholiadau a refferenda a reolir yn dda sy'n cynhyrchu canlyniadau y gall pleidleiswyr fod yn hyderus ynddynt.
Ni chyflogir Swyddogion Canlyniadau gan gynghorau pan fyddant yn ymgymryd â dyletswyddau etholiad neu refferendwm. Maent yn ddeiliaid swyddfa statudol annibynnol ac maent yn atebol i'r llysoedd am ddarparu eu dyletswyddau swyddogol.
Fel y nodwyd yn ein tystiolaeth i bwyllgor Senedd yr Alban, rydym yn parhau i gefnogi'r egwyddor bwysig y dylai Swyddogion Canlyniadau fod yn annibynnol ar lywodraethau lleol a chenedlaethol wrth ymgymryd â'u dyletswyddau gweinyddu etholiadol statudol. Credwn ei bod yn bwysig y dylai gweinyddu etholiadol fod yn nwylo'r Swyddog Canlyniadau a'i staff yn unig, yn hytrach nag awdurdodau lleol. Mae hyn yn angenrheidiol er mwyn sicrhau bod etholiadau'n cael eu gweinyddu'n effeithiol ac er budd gorau pleidleiswyr, er mwyn sicrhau gweinyddu etholiadau'n ddiduedd ac osgoi unrhyw ganfyddiad o duedd a hybu hyder ac ymddiriedaeth y cyhoedd yn y broses.
Rydym yn argymell y byddai angen i unrhyw newidiadau i'r fframwaith rheoli presennol ar gyfer darparu etholiadau a refferenda yng Nghymru, gan gynnwys unrhyw newidiadau i ariannu Swyddogion Canlyniadau, gael eu hystyried yn ofalus er mwyn sicrhau bod annibyniaeth ac atebolrwydd y rhai sy'n gyfrifol am ddarparu digwyddiadau pleidleisio yn cael eu hatgyfnerthu, nid eu gwanhau.
Mwy o dryloywder – gofyn i ymgeiswyr egluro aelodaeth plaid bresennol neu flaenorol
Nodwn fod y Papur Gwyn yn cyfeirio at Lywodraeth Cymru yn “ystyried cynnig i ofyn i ymgeiswyr egluro a oeddent, neu ydynt, yn aelodau o blaid wleidyddol gofrestredig, pa un a gawsant eu dethol yn ffurfiol ar gyfer y blaid honno ai peidio”.
Nid yw'r papur yn disgrifio lle na sut y byddai'n ofynnol i ymgeiswyr egluro hyn, ond nodwn fod yr un adran o'r Papur Gwyn hefyd yn amlinellu y “Byddai hefyd yn ofynnol i bob ymgeisydd gyhoeddi datganiadau etholiad ar wefan ganolog er mwyn galluogi pleidleiswyr i gael gwybodaeth am faniffesto pob ymgeisydd yn hawdd”.
Hoffem wybod mwy am gyd-destun y cynnig cyntaf a nodwyd uchod a sut y rhagwelir y gellid ei roi ar waith. Yn gyffredinol, rydym yn cefnogi mesurau sy'n cynyddu tryloywder i bleidleiswyr ac yn lleihau unrhyw botensial ar gyfer dryswch ynghylch a ph'un a yw ymgeisydd yn gysylltiedig â phlaid wleidyddol ai peidio.
Yn ein hadroddiad ar etholiad Cynulliad Cenedlaethol Cymru 2016, nodwyd eto ein barn y dylai fod yn glir i bleidleiswyr ar y papur pleidleisio pa blaid y mae'r ymgeisydd yn ei chynrychioli, lle bo ymgeisydd yn ceisio cael ei ethol dros blaid wleidyddol. Mae'r darpariaethau cyfreithiol ar gyfer cofrestru disgrifiadau pleidiau yn
peri risg y caiff pleidleiswyr eu drysu ac yn cyfyngu ar gyfranogiad pleidiau gwleidyddol.
Mae papurau pleidleisio etholiadau llywodraeth leol yn caniatáu i ymgeisydd ddefnyddio enw plaid gofrestredig neu ddisgrifiad o blaid gofrestredig ar y papur pleidleisio (yn amodol ar awdurdodiad gan y blaid). O dan Ddeddf Pleidiau Gwleidyddol, Etholiadau a Refferenda 2000, mae'n ofynnol i ni reoli un gofrestr o enwau, disgrifiadau ac arwyddluniau pleidiau y caiff pleidiau ac ymgeiswyr eu defnyddio ar gyfer unrhyw fath o etholiadau neu bapur pleidleisio. Fodd bynnag, mae modd i blaid gofrestru disgrifiad nad yw'n cyfeirio at enw'r blaid, a'i ddefnyddio ar bapur pleidleisio llywodraeth leol.
Felly, rydym wedi archwilio atebion i'r broblem hon ac wedi argymell yn y gorffennol, lle y bo ymgeisydd yn cynrychioli plaid wleidyddol ar bapur pleidleisio etholiad, y dylai fod yn glir i bleidleiswyr pa blaid y mae'r ymgeisydd yn ei chynrychioli. Yn ein hadroddiad ar yr etholiadau, rydym hefyd yn argymell y dylai Llywodraeth Cymru a Llywodraethau eraill y DU weithio gyda'r Comisiwn Etholiadol er mwyn diwygio'r darpariaethau ynghylch disgrifiadau pleidiau.
Byddem hefyd yn croesawu'r cyfle i drafod ein hargymhelliad hirsefydlog, lle bo ymgeisydd yn cynrychioli plaid wleidyddol, y dylai fod yn glir i bleidleiswyr ar y papur pleidleisio pa blaid y mae'r ymgeisydd yn ei chynrychioli.
Cyhoeddi datganiadau etholiad ar wefan ganolog
Ym mis Ionawr 2015, cyhoeddwyd yr adroddiad terfynol o'n hadolygiad o ymgeisio ar gyfer etholiad. Gwnaeth hyn nifer o argymhellion i ddiweddaru'r rheolau ynghylch ymgeisio ar gyfer etholiad a'u gwneud yn gliriach ac yn decach.
Fel rhan o'n hymgynghoriad, wrth feddwl am dechnegau cyfathrebu mwy modern, gofynnwyd am farn ar wneud mwy o ddefnydd o anerchiadau ymgeiswyr arlein yn hytrach nag anfon negeseuon gwahanol gan nifer fawr o ymgeiswyr at bob etholwr.
Er bod rhywfaint o gefnogaeth i anerchiadau ymgeiswyr ar-lein, codwyd pryderon nad oedd gan bawb fynediad i'r rhyngrwyd ac efallai y byddai amharodrwydd, ar ran rhai etholwyr, i ddod o hyd i wybodaeth am ymgeiswyr ar-lein.
Daethom i'r casgliad na fyddem yn argymell newid yr hawl i bostio negeseuon i hawl i ddangos gwybodaeth ar-lein, ac y dylai unrhyw gamau i symud i negeseuon ymgeiswyr ar-lein yn ogystal â phostio negeseuon ystyried defnydd o'r rhyngrwyd a'r tebygolrwydd y byddai gwybodaeth ymgeisydd yn cael ei chyrchu ar-lein.
Gwahardd Aelodau Cynulliad rhag gwasanaethu fel cynghorwyr
Er nad oes barn benodol gan y Comisiwn am y cwestiwn hwn, byddem yn annog Llywodraeth Cymru i ystyried y dylai unrhyw benderfyniad sy'n ymwneud â'r cwestiwn hwn wneud lles y pleidleisiwr yn rhan ganolog o'r penderfyniad. Er enghraifft, beth yw disgwyliad y pleidleiswyr o ran eu cynrychiolwyr etholedig ac a ellir cyflawni hyn drwy gynrychioli pleidleiswyr mewn amrywiaeth o lefelau gwahanol neu a yw'r gwaith ychwanegol hwn yn rhoi'r pleidleisiwr dan anfantais.
Rhoi hyblygrwydd i awdurdodau lleol roi trefniadau etholiadol lleol ar waith
Mae penderfyniadau ynghylch pa system bleidleisio y dylid ei defnyddio ar gyfer etholiadau gwahanol yn faterion cyfansoddiadol sylweddol, ac yn faterion i Lywodraethau a Seneddau. Ein rôl ni yw sicrhau y gwneir gwaith cynllunio gweinyddol priodol gan y Swyddog Canlyniadau perthnasol a bod pleidleiswyr yn deall y systemau a ddefnyddir yn yr amrywiaeth o etholiadau a gynhelir yn y DU, ac y gallant fwrw eu pleidlais yn y ffordd y bwriadwyd ganddynt.
Fodd bynnag, byddem yn nodi y gallai caniatáu i gynghorau benderfynu pa system etholiadol i'w defnyddio yn eu hardal eu hunain greu risgiau a heriau sylweddol, yn enwedig o ran dealltwriaeth pleidleiswyr o'r ffordd i fwrw eu pleidlais.
Fel y mae Llywodraeth Cymru yn ymwybodol, mae'r Comisiwn yn ymrwymedig i roi dull cyson newydd ar waith ar gyfer trefniadau etholiadau yng Nghymru a'r ffordd y maent yn cael eu rheoli drwy sefydlu Bwrdd Cydlynu Etholiadol Cymru. Byddai'r cynnig hwn, pe bai'n cael ei roi ar waith, yn ogystal â bod heb ragflaenydd yn yr un rhan arall o'r DU, yn golygu y byddai cynllunio cenedlaethol yn heriol.
Yn ychwanegol at hyn, byddai angen i'r Comisiwn ystyried sut mae'n cefnogi'r etholiad a'r adnoddau angenrheidiol ar gyfer hyn. Er enghraifft
- Rhoi cyngor a chanllawiau i Swyddogion Canlyniadau a'u staff
- Rhoi cyngor a chanllawiau i bleidiau gwleidyddol, ymgeiswyr ac asiantiaid
- Sut byddai unrhyw ymgyrch ymwybyddiaeth y cyhoedd genedlaethol yn cael ei threfnu cyn unrhyw etholiad.
Mae mater ymwybyddiaeth y cyhoedd ynghylch dwy system etholiadol wahanol ar gyfer un gyfres o etholiadau yn debygol o fod yn her fawr ac yn un lle mae risg wirioneddol iawn y bydd etholwyr yn cael eu drysu os rhoddir y math hwn o newid ar waith.
O ystyried y pryderon amrywiol sydd gennym ynghylch y cynnig hwn, gofynnwn i Lywodraeth Cymru ystyried yn ofalus y risgiau gwirioneddol sy'n ymwneud â'r cynnig hwn cyn cyflwyno system a allai olygu bod dwy system etholiadol wahanol ar waith ar gyfer etholiadau lleol yng Nghymru a'r effaith bosibl y gallai hynny ei chael ar bleidleiswyr.
Cael cysondeb ledled Cymru mewn materion etholiadol
O ystyried natur gymhleth pleidleisiau cyfunol yn 2016, cyflwynodd y Comisiwn Etholiadol Grŵp Cyflawni Cymru Gyfan er mwyn sicrhau cynllunio effeithiol a chysondeb ar faterion allweddol. Ymhlith y materion eraill a drafodwyd gan y Grŵp Cyflawni roedd deddfwriaeth, paratoadau ar gyfer y bleidlais, canllawiau a hyfforddiant ac ymwybyddiaeth y cyhoedd.
Yn ein hadroddiad ar etholiadau Cynulliad Cenedlaethol Cymru ym mis Mai 2016, argymhellwyd y dylai Grŵp Cyflawni Cymru parhaol barhau i gwrdd er mwyn gwella a symleiddio'r gwaith o gynllunio ar gyfer digwyddiadau etholiadol yn y dyfodol, a rhoi cyfleoedd i drafod meysydd allweddol sy'n peri pryder cyffredin.
Mae'r grŵp hwn, sydd bellach yn cael ei alw'n Fwrdd Cydlynu Etholiadol Cymru wedi'i sefydlu ac eisoes wedi dechrau ar ei waith i sicrhau gwaith cynllunio wedi'i gydlynu a chyson ar gyfer yr etholiadau llywodraeth leol sydd i'w cynnal ledled Cymru ar 4 Mai 2017.
Cynlluniau Comisiynau'r Gyfraith ar gyfer Diwygio Etholiadol
Mae Comisiynau'r Gyfraith Cymru, Lloegr, yr Alban a Gogledd Iwerddon wedi adolygu cyfraith etholiadol ac wedi adrodd ar ddiwygiadau a argymhellwyd. Nodau'r prosiect yw cysoni ffynonellau presennol niferus cyfraith etholiadol a moderneiddio a symleiddio'r gyfraith, gan ei gwneud yn addas ar gyfer etholiadau yn yr 21ain ganrif. Mater i Lywodraethau yn y DU yw ystyried y newidiadau a argymhellwyd i gyfraith etholiadol drwy ddeddfwriaeth sylfaenol ac is-ddeddfwriaeth a'u rhoi ar waith.
Gallai gwneud newidiadau i gyfraith etholiadol roi cyfle i argymhellion diwygio cyfraith etholiadol perthnasol Comisiwn y Gyfraith Cymru a Lloegr gael eu cynnwys mewn etholiadau llywodraeth leol yng Nghymru.