Adroddiad ar etholiad cyffredinol Senedd y DU 2024 ac etholiadau Mai 2024

Mae hyder y cyhoedd mewn etholiadau yn uchel

Ar ôl pob etholiad rydym yn gofyn i bobl a oedd yn gymwys i bleidleisio am eu barn nhw am bleidleisio ac etholiadau. Mae hyn yn ein helpu i ddeall a yw safbwyntiau pobl wedi newid ers y set gymaradwy ddiwethaf o etholiadau.

Mae'r rhan fwyaf o bobl yn parhau i fod yn hyderus bod yr etholiadau'n cael eu rhedeg yn dda a'u bod yn fodlon ar y broses gofrestru a phleidleisio

Yn ôl ein hymchwil gyda’r cyhoedd:

• Dywedodd y rhan fwyaf o bobl (83%) eu bod yn hyderus bod yr etholiadau wedi eu rhedeg yn dda
• Roedd hyn yn gyson ledled y DU yn gyffredinol (Cymru 83%, Lloegr 83%, Gogledd Iwerddon 85%) er ychydig yn is yn yr Alban (79%)
• Mae hyn hefyd yn cynrychioli cynnydd ers etholiad cyffredinol y DU yn 2019 pan ddywedodd 69% o bobl y DU eu bod yn hyderus (Cymru 71%, Lloegr 69%, Gogledd Iwerddon 83%, a’r Alban 72%)

Ymhlith y 10% o bobl a ddywedodd nad oeddent yn hyderus bod yr etholiadau wedi’u rhedeg yn dda, y rhesymau mwyaf cyffredin a roddwyd oedd canfyddiad o annhegwch yn y system bleidleisio a diffyg gwybodaeth am ymgeiswyr a/neu bleidiau. Fodd bynnag, yn yr Alban, roedd pobl yn fwy tebygol nag mewn mannau eraill yn y DU, o gyfeirio at bryderon ynghylch amseriad yr etholiad mewn cyfnod o wyliau a phroblemau’n ymwneud â phleidleisio drwy’r post (o ran profiad uniongyrchol a materion y clywsant amdanynt yn y cyfryngau).

Ledled y DU, mae lefelau uchel o foddhad hefyd â’r ddwy broses allweddol o gofrestru i bleidleisio a phleidleisio:

• Roedd 80% o bobl yn fodlon â’r system o gofrestru i bleidleisio, sy’n debyg iawn i’r lefel a gofnodwyd yn 2019 (78%). Yn yr un modd â hyder cyffredinol, prin yw’r gwahaniaeth ar draws gwledydd y DU (Cymru 81%, Lloegr 80%, yr Alban 79%), ac eithrio Gogledd Iwerddon lle dywedodd 86% o bobl eu bod yn fodlon
• Roedd 90% o bleidleiswyr yn fodlon ar y broses bleidleisio, ffigur oedd yn gyson â 2019 pan oedd 93% o bleidleiswyr yn fodlon. Mae hyn yn debyg ledled y DU (Cymru 90%, Lloegr 90%, yr Alban 88%), er yn uwch, unwaith eto, yng Ngogledd Iwerddon (95%) 

Caiff y canfyddiadau cadarnhaol cyffredinol hyn am yr etholiad eu hadlewyrchu mewn safbwyntiau ar dwyll etholiadol – dywedodd 87% o bobl eu bod o’r farn bod pleidleisio’n ddiogel rhag twyll a chamddefnydd ar y cyfan (Cymru 88%, Lloegr 86%, yr Alban 90%, a Gogledd Iwerddon 88% ). Mae hyn yn newid cadarnhaol ers etholiad cyffredinol 2019 pan ddywedodd 72% eu bod o’r farn bod pleidleisio’n ddiogel rhag twyll a chamddefnydd. 

Mae rhai grwpiau o bobl yn gyson yn llai tebygol o fod â barn gadarnhaol am yr etholiad

Er gwaethaf lefelau uchel o hyder a boddhad yn gyffredinol, mae gwahaniaethau mewn llinellau demograffig penodol, gan gynnwys oedran, gradd gymdeithasol, anabledd ac ethnigrwydd.

Mae rhaniad o ran oedran:

• Mae grwpiau oedran hŷn yn fwy tebygol o deimlo’n hyderus bod yr etholiad wedi’i redeg yn dda (86% o bobl 65 i 74 oed ac 87% o bobl 75 oed neu’n hŷn, o gymharu â 75% o bobl 18 i 24 oed)
• Maent hefyd yn fwy tebygol o ddweud eu bod yn fodlon ar y system o gofrestru i bleidleisio (dywedodd 60% o’r rhai 75 oed neu’n hŷn eu bod yn ‘fodlon iawn’ gyda’r system gofrestru o gymharu â 23% o’r rhai 18 i 24 oed)
• Mae pobl iau hefyd yn llai tebygol o gredu bod pleidleisio yn ddiogel rhag twyll neu gamddefnydd (mae 80% o bobl ifanc 18 i 24 oed yn credu ei fod yn ddiogel o gymharu â 92% o bobl 65 oed neu’n hŷn)

Mae gwahaniaethau sylweddol mewn agweddau rhwng pobl mewn gwahanol raddau cymdeithasol:

• Ymhlith pobl yng ngradd gymdeithasol C2DE, roedd yr hyder yn y modd y caiff yr etholiad ei redeg yn is (79% yn hyderus ei fod yn cael ei redeg yn dda o gymharu ag 87% o’r rhai yng ngradd gymdeithasol ABC1)
• Roedd boddhad â’r broses gofrestru hefyd yn is (roedd 83% yn fodlon ymhlith ABC1 o gymharu â 78% ymhlith grŵp C2DE)
• Mae’r rhai yn y grŵp cymdeithasol C2DE (83%) hefyd yn llai tebygol o deimlo bod pleidleisio’n ddiogel rhag twyll o gymharu ag ABC1 (90%)

Roedd canfyddiadau amrywiol gan bobl o gefndiroedd ethnig gwahanol:

• Yn gyffredinol, mae pobl o gefndiroedd lleiafrifoedd ethnig yn llai tebygol o deimlo bod pleidleisio’n ddiogel (82%) o gymharu â phobl wyn (87%)
• Mae pobl Asiaidd yn llai tebygol o gredu bod yr etholiad wedi’i redeg yn dda (79%) o gymharu â phobl wyn (84%) neu bobl Ddu (89%)
• Mae pobl Asiaidd hefyd yn llai tebygol o fod yn fodlon ar y system o gofrestru i bleidleisio (76% yn fodlon o gymharu ag 81% o bobl wyn ac 87% o bobl Ddu)

Mae gan bobl anabl safbwyntiau am yr etholiad sy’n gyson yn llai cadarnhaol:

• Ymhlith y rhai sy’n dweud eu bod wedi’u ‘cyfyngu’n sylweddol’ gan anabledd neu gyflwr iechyd hirdymor, mae lefelau bodlonrwydd â chofrestru a phleidleisio (75% ac 85% yn y drefn honno) yn is o gymharu â phobl heb anabledd (82% a 92% yn y drefn honno)
• Mae hyder yn y modd y caiff yr etholiad ei redeg hefyd yn is (mae 78% o’r rhai sydd ‘wedi’u cyfyngu’n fawr’ oherwydd anabledd neu gyflwr iechyd hirdymor yn hyderus o gymharu ag 85% o’r rhai heb anabledd)
• Rydym yn archwilio profiadau pobl anabl a'r mesurau sydd ar waith i gynorthwyo pobl i bleidleisio yn ddiweddarach yn yr adroddiad hwn

Mae cyfranogiad yn gwella canfyddiadau pobl o’r etholiad

Weithiau, mae p'un a bleidleisiodd pobl yn yr etholiad ai peidio yn gysylltiedig â gwahaniaethau mewn agwedd. Mae rhai o'r grwpiau uchod yn llai tebygol o bleidleisio, yn enwedig pobl iau a phobl yn y radd gymdeithasol C2DE. Fel bob amser, mae’r rhai sy’n pleidleisio yn fwy tebygol na'r rhai nad ydynt yn pleidleisio o feddwl bod yr etholiad yn cael ei redeg yn dda (88% o gymharu â 58%). Roeddent hefyd yn fwy tebygol o feddwl bod pleidleisio’n ddiogel rhag twyll neu gamddefnydd (90% o gymharu â 72%). 

Nid oes modd esbonio’r amrywiadau mewn agweddau tuag at yr etholiad yn ôl p’un a wnaeth rhywun bleidleisio ai peidio. Mae gwahaniaethau o hyd, er eu bod yn llai, ar draws y grwpiau demograffig. Ond gallai lefelau uwch o gyfranogiad mewn etholiadau yn y dyfodol wella lefelau hyder a boddhad.

Gostyngodd y ganran a bleidleisiodd yn sylweddol yn yr etholiad hwn

Y ganran a bleidleisiodd yn etholiad cyffredinol y DU oedd 60.0%, i lawr o 67.5% yn 2019. Dyma’r ail ganran isaf o bleidleisio mewn etholiad cyffredinol yn y DU ers cyflwyno’r bleidlais gyffredinol ym 1928, gyda dim ond etholiad 2001 yn cofnodi nifer is yn pleidleisio (59.4%).

Mae'r niferoedd cyffredinol sy'n pleidleisio mewn etholiadau yn gostwng yn raddol

Yn etholiadau cyffredinol diweddar y DU, mae amrywiadau yn y nifer sy’n pleidleisio wedi'u hysgogi'n bennaf gan ffactorau gwleidyddol. Roedd hyn yn cynnwys canfyddiad o bwysigrwydd y bleidlais a lefel y gystadleuaeth a awgrymir gan arolygon barn cyn yr etholiad. Er enghraifft, roedd disgwyliad cyffredin na fyddai etholiad 2024 mor agos â’r pedwar etholiad a gafwyd rhwng 2010 a 2019. Roedd gan bob un o’r pedwar etholiad hyn ganran uwch o bleidleiswyr nag yn 2024.

Fodd bynnag, yr hyn sy'n peri mwy o bryder yw’r ffaith y gwelwyd gostyngiad dros y 25 mlynedd diwethaf yn y nifer sy’n bwrw eu pleidlais. Nid oes unrhyw arwydd y bydd y duedd hon yn newid. 
 

Roedd y rhan fwyaf o bobl yn gallu bwrw eu pleidlais gan ddefnyddio’r dull oedd orau ganddynt 

Ledled y DU, dywedodd 94% o bleidleiswyr eu bod wedi bwrw eu pleidlais gan ddefnyddio’r dull oedd orau ganddynt, boed hynny yn bersonol, drwy’r post neu drwy ddirprwy. Nid oedd unrhyw wahaniaethau arwyddocaol ar draws gwledydd y DU nac yn ôl demograffeg. Roedd pleidleiswyr a bleidleisiodd yn bersonol yn fwy tebygol o ddweud eu bod wedi pleidleisio gan ddefnyddio eu dull dewisol (96%) o gymharu â phleidleiswyr post (91%), gan awgrymu bod rhai yn dewis pleidleisio drwy'r post allan o reidrwydd.

Gofynnwyd i bleidleiswyr post pam eu bod yn dewis pleidleisio drwy'r post a dywedodd y rhan fwyaf (32%) mai'r rheswm am hyn oedd nad oeddent am bleidleisio'n bersonol. Fodd bynnag, dywedodd rhai mai’r rheswm am hyn oedd nad oedd ganddynt amser i fynd i’w gorsaf bleidleisio ar 4 Gorffennaf (13%), eu bod i ffwrdd ar wyliau (14%) neu eu bod yn ei chael yn anodd cyrraedd neu deithio i’w gorsaf bleidleisio (18%).

Roedd pleidleiswyr yn ei chael hi’n hawdd llenwi eu papurau pleidleisio

Roedd bron pob pleidleisiwr yn etholiad cyffredinol y DU (98%) o’r farn ei bod yn hawdd llenwi eu papur pleidleisio, sy’n gyson â’n hymchwil o etholiadau Mai 2024.

Caiff hyn ei ategu hefyd gan lefelau'r pleidleisiau a wrthodwyd yn yr etholiadau hyn. Yn etholiad cyffredinol 2024, cafodd 0.4% o bapurau pleidleisio eu gwrthod, oherwydd eu bod wedi’u llenwi’n anghywir neu wedi’u gadael yn wag. Yn 2019, y ffigur oedd 0.36%.

Roedd y gyfradd wrthod yn Llundain ar gyfer etholiad y Maer yn 2024 yn debyg, sef 0.5%, yn sylweddol is nag mewn etholiadau maerol blaenorol. Yn dilyn newid yn y gyfraith, defnyddiwyd system bleidleisio y Cyntaf i'r Felin am y tro cyntaf yn yr etholiad hwn. Cyn 2024, etholwyd Maer Llundain gyda'r system Pleidlais Atodol, a oedd yn gofyn i bleidleiswyr am eu dewisiadau cyntaf ac ail. Yn 2021, cafodd 4.3% o bleidleisiau maerol dewis cyntaf eu gwrthod yn Llundain ac yn 2016 cafodd 1.9% eu gwrthod. 

Fel arfer mae llai o bleidleisiau’n cael eu gwrthod mewn etholiadau’r Cyntaf i'r Felin o gymharu â systemau eraill sy'n ei gwneud yn ofynnol i bleidleiswyr farcio'r papur pleidleisio sawl gwaith. Fodd bynnag, roedd y lefel uwch o bleidleisiau a wrthodwyd yn 2021 yn etholiad Maer Llundain hefyd oherwydd problemau gyda chynllun y papur pleidleisio a’r nifer uchel o ymgeiswyr maerol. 

Roedd pleidleiswyr post yn ei chael hi'n hawdd cwblhau eu pleidleisiau post

Dywedodd y rhan fwyaf o bleidleiswyr post (96%) ei bod hi’n hawdd cwblhau eu pecyn pleidleisio drwy’r post. Nid oedd unrhyw wahaniaethau ar draws gwledydd y DU a chyfyngedig oedd yr amrywiad yn ôl demograffeg wahanol. Roedd y pleidleiswyr ieuengaf, rhwng 18 a 24 oed, yn llai tebygol o’i chael hi’n hawdd, o gymharu â’r rhai dros 55 oed, ond wedi dweud hynny roedd 90% o bobl ifanc 18 i 24 oed yn dweud ei fod yn hawdd. Yn yr un modd, roedd pobl anabl a ddywedodd eu bod wedi’u ‘cyfyngu’n fawr’ gan anabledd neu gyflwr iechyd, yn llai tebygol o ddweud ei fod yn hawdd (93%) na phobl heb anabledd (98%), ond roedd canfyddiadau yn dal yn gadarnhaol iawn i bawb.

Mae data a ddarparwyd gan Swyddogion Canlyniadau ar y gyfran o bleidleisiau post a wrthodwyd (lle na ellir dilysu dynodyddion personol llofnod a dyddiad geni) yn dangos bod lefelau gwrthod pleidlais yn weddol debyg i'r rhai a gofnodwyd mewn etholiadau blaenorol. Yn gyffredinol, yn etholiad cyffredinol 2024, cafodd 2.2% o bleidleisiau post a ddychwelwyd (tua 168,000 o bleidleisiau i gyd) eu gwrthod ac ni fu modd eu cynnwys yn y cyfrif. 

Darparodd Swyddogion Canlyniadau gymorth i bleidleiswyr anabl, ond mae angen gwella ymwybyddiaeth o'r cymorth hwn

Gwnaeth Deddf Etholiadau 2022 newidiadau i’r cymorth a’r cyfarpar y gall Swyddogion Canlyniadau ei ddarparu i alluogi i bobl anabl bleidleisio’n annibynnol ac yn gyfrinachol neu i’w gwneud yn haws iddynt wneud hynny.

Roedd newidiadau hefyd i’r sawl a all fod yn ‘gydymaith’. Gall unrhyw un sy'n 18 oed neu'n hŷn nawr fynd gyda phleidleisiwr anabl i'r orsaf bleidleisio ac, os bydd y pleidleisiwr yn gofyn amdano, gall roi cymorth. Nid oes angen i’r cydymaith fod yn gymwys i bleidleisio yn yr etholiad, ond mae’n rhaid iddynt gwblhau datganiad cyn darparu help i’r pleidleisiwr.

Daeth y newidiadau hyn i rym am y tro cyntaf yn yr etholiadau lleol yn Lloegr a Gogledd Iwerddon yn 2023. Etholiadau Comisiynydd yr Heddlu a Throseddu oedd y tro cyntaf y daeth y newidiadau i rym yng Nghymru. Etholiad cyffredinol y DU oedd y tro cyntaf iddynt ddod i rym yn yr Alban.

Rydym yn darparu arweiniad i Swyddogion Canlyniadau i'w cefnogi i gyflawni'r gofynion hygyrchedd. Cyn etholiad cyffredinol y DU, cyhoeddodd Cynullydd y Bwrdd Rheoli Etholiadol (EMB) ar gyfer yr Alban argymhellion hefyd i gefnogi gweinyddwyr yn yr Alban i wella hygyrchedd.

Darparodd Swyddogion Canlyniadau gymorth i bleidleiswyr mewn gorsafoedd pleidleisio

Yn dilyn yr etholiadau, gofynnwyd i weinyddwyr etholiadol a staff gorsafoedd pleidleisio am eu hadborth ar y cymorth hygyrchedd a ddarparwyd ganddynt. Gofynnwyd iddynt hefyd a wnaeth pleidleiswyr unrhyw geisiadau penodol am gymorth neu gyfarpar, y tu hwnt i'r hyn yr oedd y gweinyddwr eisoes wedi'i roi ar waith. Roedd yr ymatebion i’n harolygon yn wirfoddol, felly nid ydynt yn sampl gynrychioliadol o farn yr holl weinyddwyr. Ymhlith y gweinyddwyr a ymatebodd, canfuwyd y canlynol:

• Bod dros bedwar o bob pump (84%) o’r farn bod ein canllawiau ar gymorth i bleidleisio i bobl anabl yn ddefnyddiol, gyda dros hanner (62%) yn dweud eu bod yn ddefnyddiol iawn
• Darparodd bron pob gorsaf bleidleisio ran fwyaf yr eitemau o'r rhestr o gyfarpar y dylid eu darparu fel isafswm, fel y nodir yn ein canllawiau
• Dengys y data etholiadol a ddychwelwyd i ni mai dim ond 117 o geisiadau a gafwyd yn gyffredinol am gyfarpar penodol

Gall Swyddogion Canlyniadau ystyried ffactorau lleol wrth benderfynu pa gymorth a chyfarpar i'w darparu. Mewn achosion lle y dywedodd gweinyddwyr wrthym nad oedd y cyfarpar gofynnol wedi’i ddarparu, roedd hynny bron bob amser i’w briodoli i achos lle nad oedd angen y cyfarpar hwnnw. Er enghraifft, ni fydd mannau parcio ar gael mewn rhai gorsafoedd pleidleisio neu efallai na fydd angen rampiau arnynt.

Darparwyd y rhan fwyaf o'r cyfarpar a oedd ar gael mewn gorsafoedd pleidleisio yn rhagweithiol. Dywedodd nifer fach o weinyddwyr eu bod yn mynd y tu hwnt i'r isafswm rhestr o gyfarpar oherwydd gwybodaeth leol. Roedd y cymorth ychwanegol a ddarparwyd ganddynt yn cynnwys:

• Dyfeisiau sain neu godau QR i gael mynediad at y papur pleidleisio mewn fformat sain
• Papurau pleidleisio Braille
• Dolenni clyw
• Troshaenau lliw

Fel mewn etholiadau diweddar, gallai pleidleiswyr yng Ngogledd Iwerddon gael mynediad at linell gymorth ffôn i wrando ar y rhestr o ymgeiswyr oedd yn sefyll yn eu hetholaeth.

Roedd nifer cyfyngedig o geisiadau gan bleidleiswyr am ddarpariaeth cymorth neu gyfarpar penodol i'w galluogi, neu i'w gwneud yn haws, iddynt bleidleisio.

Dywedodd gweinyddwyr y gallent fodloni llawer o'r ceisiadau am gyfarpar penodol, ond nad oedd hyn yn bosibl ym mhob achos. Os na ellid bodloni ceisiadau, roedd hyn weithiau o ganlyniad i'r cais yn cyrraedd yn rhy agos at y diwrnod pleidleisio.

“Gofynnodd rhywun am ddyfeisiau sain tua wythnos cyn yr etholiad ac nid oeddem yn gallu gwneud hyn mewn pryd.”

Ni ellid darparu dulliau eraill, fel fformatau amgen o bapurau pleidleisio i farcio pleidlais arnynt, o gwbl. Roedd hyn oherwydd bod yn rhaid i bapurau pleidleisio ddilyn y manylebau dylunio ac argraffu a ragnodwyd mewn deddfwriaeth, a rhaid i bapurau pleidleisio a ddefnyddir gan bleidleiswyr post a phleidleiswyr gorsafoedd pleidleisio fod yr un fath o ran cynllun a maint.

“Doedden ni ddim yn gallu bodloni cais i gynhyrchu papur pleidleisio ar bapur lliw gwahanol ar gyfer pleidleisiwr post a byddai’r unig addasiadau rhesymol a oedd yn dderbyniol iddynt wedi golygu bod angen newid eu dull pleidleisio o bleidleisio drwy’r post i drefniadau dirprwy, ac ni fu modd i ni gynorthwyo â hynny gan fod y dyddiad cau ar gyfer newid trefniadau pleidleisio absennol eisoes wedi mynd heibio.”

Nododd rhai gweinyddwyr hefyd fod cyllid yn chwarae rhan yn eu penderfyniadau.

“Does dim problem dod o hyd i gyfarpar hygyrchedd ond mae pryder bob amser ynghylch faint o’r gost fydd yn cael ei ad-dalu gan [yr Uned Hawliadau Etholiadau].”

Dywedodd llawer o weinyddwyr wrthym eu bod wedi ceisio ymgysylltu â grwpiau anabledd a sefydliadau cymdeithas sifil lleol. Fodd bynnag, nododd rhai eu bod wedi wynebu problemau wrth wneud hynny, oherwydd nad oedd amseriad etholiad cyffredinol y DU wedi gadael llawer o amser iddynt gynnal gwaith ymgysylltu penodol. Cafwyd ymatebion cymysg gan eraill i'w hymdrechion i ymgysylltu. Pan oedd gweinyddwyr yn gallu gweithio gyda grwpiau lleol, dywedwyd bod hyn wedi bod yn ddefnyddiol wrth lywio'r hyfforddiant a'r cymorth a ddarparwyd.

“Cafodd y tîm etholiadau hyfforddiant arbenigol gan elusennau lleol i bobl â nam ar eu clyw a nam ar eu golwg. Cafodd hyn ei ymgorffori i sesiynau hyfforddi gorsafoedd pleidleisio.”

“Fe wnaethon ni ymgysylltu â grwpiau anabledd a defnyddio adborth i ddarparu cymorth, a hefyd rhwydwaith staff anabl i gael safbwynt cydweithwyr hefyd.”

Nododd rhai fod y graddau y gallai hyfforddiant gwmpasu mesurau hygyrchedd yn gyfyngedig o ganlyniad i nifer y newidiadau eraill yn sgil y Ddeddf Etholiadau.

“Rydyn ni’n cynnwys cynorthwyo pobl ag anableddau wrth hyfforddi staff pleidleisio. Hoffwn wneud mwy, ond mae hyfforddiant, gyda’r holl fesurau newydd, bellach yn cymryd dros ddwy awr. Dim ond hyn a hyn o wybodaeth a hyfforddiant y gallwch ei roi i aelod o staff sydd ond yn gweithio am un diwrnod, a dim ond unwaith bob ychydig flynyddoedd o bosib.”

Gofynnwyd i staff gorsafoedd pleidleisio am eu profiadau. Ymhlith y rhai a ymatebodd i’n harolwg:

• Roedd mwyafrif (93%) o’r farn eu bod wedi’u hyfforddi’n dda i gefnogi pleidleiswyr yr oedd angen cymorth ychwanegol arnynt
• Roedd y rhan fwyaf yn teimlo’n hyderus y byddent yn gallu cynorthwyo pleidleiswyr anabl – gan gynnwys pleidleiswyr sy’n anabl yn gorfforol (97%), yn ddall neu’n rhannol ddall (94%), yn fyddar neu â nam ar eu clyw (90%), neu sydd ag anabledd dysgu (91%)
• Roedd dros bedwar o bob pump (88%) o’r farn y byddent yn hyderus i gynorthwyo rhywun yr oedd angen iddynt ddefnyddio dyfais bleidleisio gyffyrddol

Yn gyffredinol, dywedodd niferoedd uchel o staff gorsafoedd pleidleisio fod y rhestr ofynnol o gyfarpar a argymhellir ar gael yn eu gorsaf bleidleisio. Fodd bynnag, er bod llawer o’r farn bod y cyfarpar a oedd ar gael yn ddefnyddiol, dywedodd 14% o staff gorsafoedd pleidleisio fod o leiaf un pleidleisiwr anabl wedi cael problemau naill ai'n cael mynediad i'r orsaf bleidleisio neu wrth lenwi'r papur pleidleisio.

Dylid gwella ymwybyddiaeth o'r mesurau hygyrchedd newydd

Yn ôl ein hymchwil gyda’r rhai a bleidleisiodd yn yr etholiadau:

• Dywedodd bron pob oedolyn (96%) a bleidleisiodd yn bersonol ac a ddywedodd wrthym fod ganddynt anabledd neu gyflwr iechyd hirdymor ei bod yn hawdd mynd i mewn i’r orsaf bleidleisio a phleidleisio. Roedd hyn yn gyson ledled y DU (Cymru 96%, Lloegr 96%, yr Alban 97% a Gogledd Iwerddon 95%)
• Roedd pleidleiswyr sy’n dweud eu bod wedi’u cyfyngu’n fawr gan eu hanabledd neu gyflwr iechyd hirdymor yn fwy tebygol o ddweud eu bod wedi mynd i’r orsaf bleidleisio gyda pherson arall a’u helpodd i bleidleisio (14%) na phleidleiswyr yn gyffredinol (3%).
• Dywedodd un o bob ugain o’r rhai a bleidleisiodd yn bersonol ag anabledd neu gyflwr iechyd hirdymor (5%) fod angen cymorth neu gyfarpar ychwanegol arnynt. Ymhlith y grŵp hwn, dywedodd 74% eu bod o’r farn bod y cymorth neu’r cyfarpar yr oedd ei angen arnynt ar gael iddynt yn yr orsaf bleidleisio (dywedodd 19% nad oedd, nid oedd 4% yn gwybod a byddai’n well gan 3% beidio â dweud)

Gofynnwyd i bawb sydd ag anabledd neu gyflwr iechyd hirdymor am eu barn am y profiad o bleidleisio yn etholiad cyffredinol y DU:

• Cytunodd 49% o bleidleiswyr fod y cyfarpar, y wybodaeth a’r cymorth sydd eu hangen arnynt i bleidleisio ar gael, gyda 7% yn anghytuno 
• Roedd 47% o’r farn bod staff mewn gorsafoedd pleidleisio wedi'u hyfforddi'n briodol i'w cynorthwyo i bleidleisio, tra bod 6% yn anghytuno
• Roedd 59% yn anghytuno bod y ffordd y caiff etholiadau eu rhedeg ar hyn o bryd yn eu hatal rhag pleidleisio yn bersonol, gydag un o bob deg (9%) yn cytuno 

Lle nad oedd yr ymatebwyr yn cytuno nac yn anghytuno, gallent ddewis un o’r opsiynau canlynol: ddim yn cytuno nac yn anghytuno, ddim yn berthnasol, ddim yn gwybod, neu’n well ganddynt beidio â dweud. Gallai’r rhesymau dros ddewis yr opsiynau hyn gynnwys nad oedd angen iddynt ddefnyddio cyfarpar na chymorth i bleidleisio, neu gallai fod oherwydd nad oeddent wedi cael gwybod eu bod ar gael.

Gofynnwyd hefyd i sefydliadau cymdeithas sifil a’r bobl y maent yn eu cefnogi am adborth ar eu profiadau yn yr etholiadau eleni, ar effaith ID pleidleisiwr a’r mesurau hygyrchedd newydd. Mae’r adborth yn rhoi cipolwg gwerthfawr ar brofiadau byw pobl anabl, er bod nifer yr ymatebion a’r sampl hunanddewisol yn golygu nad ydynt yn cynrychioli barn pob person anabl. 

Roedd y rhan fwyaf o bobl a roddodd adborth wedi ei chael hi'n hawdd cofrestru a phleidleisio. Fodd bynnag, nid oedd llawer o bobl yn ymwybodol o'r cymorth a oedd ar gael iddynt yn yr orsaf bleidleisio. Roedd hyn yn cynnwys y cyfarpar y dylid ei ddarparu, yn ogystal â'r cymorth a'r gefnogaeth sydd ar gael gan staff a chymdeithion.

“Cyn eich arolwg, doeddwn i ddim yn ymwybodol ei bod yn bosibl cael cymorth mewn gorsaf bleidleisio.”

“Gellir gwneud mwy i roi cyhoeddusrwydd i’r gwahanol ffyrdd o bleidleisio a pha gymorth a chymhorthion hygyrchedd sydd ar gael mewn gorsafoedd pleidleisio.”

Mewn rhai achosion, lle gofynnwyd am gyfarpar, roedd y pleidleiswyr o’r farn nad oedd staff yn gyfarwydd â sut i'w ddefnyddio.

“[Gallai staff gorsafoedd pleidleisio wella] drwy wybod am y cynnyrch a sut maen nhw’n gweithio, fel eu bod nhw’n gallu eu hesbonio heb ddweud ‘Dydw i ddim yn siŵr’ a ‘dw i’n credu mai dyna sut mae’n gweithio’. Roedd yn rhaid i mi egluro wrth y staff y gwahaniaeth rhwng y chwyddwydr mawr a bach.”

Yn ogystal, cododd rhai pobl bryderon ynghylch:

• Y ffaith nad yw’r wybodaeth a ddarperir gan bleidiau ac ymgeiswyr bob amser mewn fformat hygyrch 
• Y gofyniad i ddangos llun ID a'i effaith ar p’un a oedd rhai ymatebwyr yn dewis pleidleisio o gwbl neu'n bersonol
• Anawsterau gwneud cais am bleidlais bost a'i chwblhau
• Problemau gyda mynediad corfforol i'r orsaf bleidleisio

“Roedd angen cymorth rhywun arnaf wrth bleidleisio drwy’r post, gan nad oedd y wybodaeth mewn fformat hygyrch, ynghyd â’r ffaith na fyddwn yn gwybod pa flwch y byddwn yn rhoi tic ynddo, oherwydd fy nallineb.”

“Byddai wedi bod yn ddefnyddiol pe bai yna [agoriadau lletach] i’r drysau oherwydd prin fy mod yn gallu ffitio drwy’r drws.”

Effeithiodd oedi gyda phleidleisiau post ar allu rhai pobl i bleidleisio, ond roedd y nifer a bleidleisiodd yn parhau i fod yn uchel ar y cyfan

Gall pobl nad ydynt am bleidleisio'n bersonol yn yr orsaf bleidleisio wneud cais i bleidleisio drwy'r post neu benodi dirprwy i bleidleisio ar eu rhan. Gwnaeth mwy na 1.3 miliwn o bobl gais i bleidleisio drwy’r post ar ôl cyhoeddi etholiad cyffredinol y DU, a dyma’r etholiad cyffredinol cyntaf yn y DU y gallai pobl wneud cais ar-lein ar ei gyfer. 

Yn ystod yr etholiad, cawsom adroddiadau am rai pleidleiswyr nad oeddent wedi derbyn eu pecynnau pleidleisio drwy'r post. Roedd yr adroddiadau hyn yn bennaf yn yr Alban, lle'r oedd y diwrnod pleidleisio yn cyd-daro â chyfnod gwyliau'r haf, ac mewn rhai ardaloedd yn Lloegr. Cafodd yr adroddiadau hyn sylw gan ystod eang o gyfryngau. 

Canfu ein dadansoddiad nad oedd unrhyw broblemau systemig eang gyda phleidleisio drwy'r post a bod y rhan fwyaf o bobl yn fodlon â'r dull hwn o bleidleisio. Ledled y DU, dywedodd 89% o bleidleiswyr post wrthym eu bod yn fodlon ar y broses o bleidleisio (95% yng Ngogledd Iwerddon, 91% yng Nghymru, 89% yn Lloegr ac 85% yn yr Alban).

Fodd bynnag, wynebodd rhai pleidleiswyr broblemau oedd yn deillio o nifer o faterion gan gynnwys: 

• Amseru’r etholiad
• Y cynnydd mewn ceisiadau am bleidleisio absennol yn agos at y dyddiad cau (y gellid ei wneud ar-lein am y tro cyntaf) 
• Diffyg ymwybyddiaeth y cyhoedd ynghylch amseriad dosbarthu pleidleisiau post a bod modd pleidleisio drwy ddirprwy
• Yr amserlen ar gyfer etholiad cyffredinol y DU (sy’n fyrrach nag ar gyfer etholiadau eraill, fel etholiadau Senedd yr Alban) 
• Problemau gyda chyflenwyr print a meddalwedd

Nid oedd cyfanswm cyffredinol y pleidleisiau post yn broblem allweddol. Bu cynnydd nodedig yng nghyfran y bobl oedd wedi cofrestru ar gyfer pleidlais bost ers etholiad cyffredinol y DU 2019 – o 18% i 20%. Roedd pandemig Covid-19 yn sbardun sylweddol ar gyfer pleidleisio drwy’r post, a phleidleisiodd niferoedd uchel drwy’r post mewn etholiadau rhwng 2021 a 2023. Yn yr Alban, dosbarthwyd ychydig yn fwy o bleidleisiau post yn etholiad Senedd yr Alban 2021 (ychydig dros filiwn) nag yn etholiad cyffredinol y DU 2024 (ychydig llai na miliwn).

Mae pleidleiswyr tramor yn parhau i wynebu rhwystrau rhag cyfranogi

Dyma oedd yr etholiad cyffredinol cyntaf ers ymestyn yr etholfraint i ddinasyddion Prydeinig a Gwyddelig cymwys sydd wedi bod yn byw dramor am fwy na 15 mlynedd, gan ddileu’r cyfyngiad amser blaenorol.

Derbyniwyd mwy na 170,000 o geisiadau i gofrestru fel pleidleisiwr tramor rhwng cyflwyno’r newid hwn ar 16 Ionawr 2024 a’r dyddiad cau ar gyfer cofrestru cyn yr etholiad cyffredinol. Daeth tua 110,000 o'r ceisiadau hyn ar ôl i'r etholiad cyffredinol gael ei gyhoeddi ar 22 Mai. Cyfanswm y pleidleiswyr tramor a gofrestrwyd ar gyfer etholiad cyffredinol 2024 oedd 191,338. 

Mae hyn yn llai na’r 234,000 a gofrestrodd i bleidleisio yn etholiad cyffredinol 2019. Ni allwn gynnal arolwg o sampl gynrychioliadol o bleidleiswyr tramor oherwydd nid oes unrhyw wybodaeth am y boblogaeth yn ei chyfanrwydd. Fodd bynnag, cynhaliwyd arolwg o 500 o ddinasyddion y DU sy’n byw dramor drwy YouGov a chanfuwyd bod ymwybyddiaeth o’r newid yn yr etholfraint yn isel – dim ond 26% a ddywedodd eu bod yn gwybod amdano.

Mae pleidleiswyr tramor yn parhau i gael trafferth i gymryd rhan drwy ddefnyddio’r opsiynau pleidleisio presennol

Fel mewn etholiadau diweddar eraill, wynebodd pleidleiswyr tramor gryn anawsterau wrth geisio cymryd rhan yn yr etholiad. Fe wnaethom dynnu sylw at dystiolaeth o’r materion hyn yn ein hadroddiadau statudol ar etholiadau cyffredinol y DU yn 2015, 2017 a 2019, yn ogystal ag yn dilyn refferendwm yr UE yn 2016 ac etholiad Senedd Ewrop yn 2019. Fodd bynnag, mae gennym dystiolaeth fanylach ynghylch maint y broblem ar gyfer yr etholiad hwn.

Gall pleidleiswyr tramor ddewis pleidleisio drwy'r post, drwy ddirprwy, neu'n bersonol os byddant yn y DU ar y diwrnod pleidleisio. Fel gyda phleidleiswyr post domestig, prin oedd yr amser oedd gan weinyddwyr etholiadol i ddosbarthu pleidleisiau post a'u derbyn yn ôl erbyn diwedd y cyfnod pleidleisio. Yn ogystal, yn dilyn ymestyn yr etholfraint, roedd pennu cymhwysedd pleidleiswyr tramor hefyd yn cymryd llawer o amser i’r gweinyddwyr. Roedd amserlenni hefyd yn fwy heriol i bleidleiswyr tramor gan ei bod yn cymryd mwy o amser i becyn pleidleisio drwy'r post gyrraedd eu gwlad breswyl ac yna i’w ddychwelyd i'r DU. 

Nid oes gennym ddata ar faint o bleidleiswyr tramor a bleidleisiodd drwy ddirprwy. Gwyddom fod hanner (49%) yr holl bleidleiswyr tramor cofrestredig wedi cofrestru ar gyfer pleidlais bost. O'r rhain, dim ond 52% a ddychwelodd eu papur pleidleisio mewn pryd i gael ei gyfrif yn yr etholiad cyffredinol. Mae hyn yn golygu bod tua chwarter yr holl bleidleiswyr tramor cofrestredig wedi gallu pleidleisio drwy'r post, heb ddefnyddio dirprwy. 

Tua 80% yw’r gyfradd ddychwelyd ar gyfartaledd ar gyfer pleidleisiau post domestig.

Roedd y dyddiadau dosbarthu a’r wlad y’u dosbarthwyd iddi wedi effeithio ar y cyfraddau dychwelyd ar gyfer pleidleisiau post tramor

Nid oes gennym ddata cynhwysfawr ar gyfrannau'r pleidleisiau post a ddychwelwyd yn ôl y dyddiad y cawsant eu hanfon na'r wlad y cawsant eu hanfon iddi. Fodd bynnag, mae data o sampl fach o awdurdodau lleol yn dangos rhai patrymau clir.

Roedd pleidleiswyr tramor yr anfonwyd eu pecynnau pleidleisio drwy'r post iddynt yn y dosbarthiad cyntaf (o tua 14 Mehefin) yn fwy tebygol o'u dychwelyd cyn diwedd y cyfnod pleidleisio. Mae'r siart isod yn dangos sut y gostyngodd cyfraddau dychwelyd ar gyfer pob swp yn dilyn y dosbarthiad cyntaf.

Mae perygl i gamdriniaeth a brawychu parhaus wanhau trafodaethau cyhoeddus 

Mae ymgyrchu yn rhan hanfodol o’r broses ddemocrataidd. Mae'n caniatáu i bleidleiswyr glywed safbwyntiau gwahanol a gwneud penderfyniadau gwybodus. Gall safbwyntiau gwleidyddol fod yn amrywiol, ac ar adegau, rwygo barn. Rhaid i’r dadlau fod yn gadarn ac yn agored. Ond rhaid i ymgeiswyr allu ymgyrchu heb deimlo dan fygythiad.

Ar ôl yr etholiadau yn 2022 a 2023, dangosodd ein hymchwil fod llawer o ymgeiswyr a ymatebodd i’n harolwg wedi adrodd eu bod wedi profi rhyw fath o gamdriniaeth neu frawychu. O ganlyniad, fe wnaethom argymell y dylid cymryd camau brys i fynd i'r afael â'r problemau hyn.

Mewn ymateb i bryderon ynghylch diogelwch, cymerodd amrywiaeth o asiantau gamau i fynd i’r afael â cham-drin a brawychu yn y cyfnod cyn yr etholiad cyffredinol:

• Am y tro cyntaf, cynigiwyd diogelwch sylfaenol i bob ymgeisydd yn yr etholiad cyffredinol yn ystod yr ymgyrch. Fel rhan o Ymgyrch Bridger, roedd ganddynt hefyd enw cyswllt heddlu penodol, ym mhob un o’r heddluoedd i godi pryderon neu roi gwybod iddynt am fygythiadau yn eu herbyn.
• Galwodd y Pwyllgor Safonau mewn Bywyd Cyhoeddus a’r Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol ar bleidiau ac ymgeiswyr i gynnal safonau ymddygiad a chymryd rhan mewn trafodaethau parchus.
• Fe wnaethom hyrwyddo ymgyrch yn rhydd o gamdriniaeth a bygythiadau. Buom yn gweithio gyda Chyngor Cenedlaethol Penaethiaid yr Heddlu a’r Coleg Plismona, Gwasanaeth Erlyn y Goron a Gwasanaeth yr Heddlu yng Ngogledd Iwerddon i gyhoeddi canllawiau wedi’u diweddaru i ymgeiswyr. 

Fodd bynnag, dywedodd ymgeiswyr ac ymgyrchwyr, a rhai gweinyddwyr etholiadol, eu bod wedi wynebu lefelau cynyddol ac annerbyniol o gamdriniaeth a brawychu ar-lein, wrth ymgyrchu, mewn hystingau, ac mewn lleoliadau cyfrif. Arweiniodd tensiynau rhyngwladol parhaus mewn rhai achosion at gynnydd mewn camdriniaeth gwrthsemitaidd ac Islamoffobaidd a oedd wedi’i gyfeirio at ymgeiswyr.

Mae llawer o ymgeiswyr yn parhau i brofi lefelau annerbyniol o frawychu ac aflonyddu

Ar ôl yr etholiad cyffredinol, gofynnwyd i ymgeiswyr a oeddent wedi profi unrhyw broblem gydag aflonyddu, brawychu neu fygythiadau:

• Roedd dros hanner (55%) yr ymatebwyr o’r farn eu bod wedi cael rhyw fath o broblem gydag aflonyddu, brawychu, neu gamdriniaeth, gan roi sgôr o ddau neu uwch i’r broblem ar raddfa o un i bump
• Dywedodd ychydig dros un o bob 10 (13%) o’r ymatebwyr eu bod wedi cael problem ddifrifol gyda chamdriniaeth (pedwar neu bump allan o bump ar y raddfa)
   

Ni dderbyniodd rhai pleidleiswyr y wybodaeth yr oedd ei hangen arnynt gan ymgyrchwyr

Ymgysylltodd ymgyrchwyr â phleidleiswyr mewn amrywiaeth o ffyrdd cyn yr etholiadau ac roedd llawer o’r farn eu bod yn gallu cyfleu eu safbwyntiau’n effeithiol. Fodd bynnag, nid oedd pleidleiswyr bob amser yn cael gwybodaeth a oedd yn gywir, yn ddibynadwy neu'n hygyrch iddynt.

Cafodd rhai ymgeiswyr drafferth i gyfathrebu â phleidleiswyr

Mewn etholiad cyffredinol, mae gan ymgeiswyr hawl i bostio ‘anerchiad etholiad’ (taflen) am ddim i bleidleiswyr yn eu hetholaeth. Rhaid i'r daflen gynnwys gwybodaeth sy'n ymwneud â'r etholiad yn unig a chaiff ei dosbarthu gan y Post Brenhinol. Mae cynnig tebyg mewn etholiadau maerol, lle mae ymgeiswyr yn cael cyfle i ddweud wrth bleidleiswyr amdanynt eu hunain a'u polisïau yn y llyfryn maerol, a gynhyrchir gan y Swyddog Canlyniadau lleol. Ar gyfer etholiadau Comisiynwyr yr Heddlu a Throseddu, mae gwefan Dewis Fy NghHTh yn crynhoi gwybodaeth am yr ymgeiswyr.

Ymgysylltodd yr ymgeiswyr â’r pleidleiswyr gan ddefnyddio amrywiaeth o ddulliau. Canfuwyd y canlynol:

• Y cyfryngau cymdeithasol oedd y dull a ddefnyddiwyd fwyaf, wedi’u dewis gan 83% o’r ymatebwyr
• Dywedodd dros dri chwarter yr ymgeiswyr wrthym eu bod yn defnyddio taflenni/cylchlythyrau (78%) a thaflen anerchiad etholiad am ddim drwy’r Post Brenhinol (75%)
• Dywedodd dros hanner yr ymatebwyr eu bod yn mynd i ganfasio o ddrws i ddrws ac yn mynychu cyfarfodydd wyneb yn wyneb (59% ill dau).
• Dywedodd tua pedwar o bob 10 o’r ymatebwyr eu bod yn defnyddio posteri neu hysbysfyrddau (44%) neu wefannau/hysbysebion digidol (41%)

Dywedodd ychydig llai nag un o bob deg (9%) eu bod wedi defnyddio deallusrwydd artiffisial (AI) yn ystod eu hymgyrch. Defnyddiwyd AI ar gyfer amrywiaeth o dasgau, fel drafftio ymatebion i e-byst gan bleidleiswyr, crynhoi maniffestos ar gyfer deunyddiau ymgyrchu, cynhyrchu delweddau, a dadansoddi data (e.e. at ddibenion targedu).

Roedd llai na hanner (48%) yr ymatebwyr yn cytuno eu bod yn gallu cyfleu eu barn yn effeithiol i bleidleiswyr yn ystod yr ymgyrch ac roedd 39% yn anghytuno (dywedodd 12% nad oeddent yn cytuno nac yn anghytuno). O’r rhai a anghytunodd, y rhesymau mwyaf cyffredin a roddwyd oedd:

• Anghydraddoldebau rhwng pleidiau mawr a bach, a rhwng pleidiau ac ymgyrchwyr annibynnol
• Rhagfarn yn y cyfryngau neu ddiffyg sylw yn y cyfryngau
• Problemau gyda chynllun rhadbost y Post Brenhinol 
• Amserlen fer oherwydd y cyhoeddiad byr rybudd am yr etholiad

Mae'r rhan fwyaf o resymau yn themâu cyffredin mewn etholiadau blaenorol, ond mae problemau gyda'r Post Brenhinol wedi dod yn fwy amlwg ymhlith yr ymgeiswyr yn yr etholiad cyffredinol.

Anfonodd tua thri chwarter yr ymatebwyr daflenni fel rhan o’u hymgyrch, gan ddefnyddio taflen anerchiad etholiad am ddim y Post Brenhinol (75%) a thalu am bostio eu hunain (78%). Soniodd tua un o bob pump a ddywedodd eu bod yn cael anawsterau wrth gyfleu eu barn i bleidleiswyr am y gwasanaeth post yn eu rhesymau (21%). 

“Mae ceisio cyfathrebu â dros 70,000 o bobl y tu hwnt i fod yn heriol. Mae’r Rhadbost yn annibynadwy ac yn aml yn mynd allan cyn y pleidleisiau post.” - Gwryw, Lloegr, 65-74

“Roedd cynllun Rhadbost y Post Brenhinol yn anghyson ac ni dderbyniodd llawer o bleidleiswyr eu rhai nhw. Fel ymgeisydd anabl rwyf dan anfantais amlwg gan nad wyf yn gallu curo ar ddrysau. Soniodd llawer o bleidleiswyr am hyn. Rwy’n teimlo bod gwahaniaethu yn fy erbyn gan nad oes arian ychwanegol ar gael i’m helpu i ymgyrchu’n effeithiol.” - Menyw, Lloegr, 45-54

“Rhaid i ni newid Llyfryn y Maer i ddolen at wefan yn unig, y gall pobl ei gweld. Mae cost llyfryn copi caled yn wastraff arian cyhoeddus." - Gweinyddwr etholiadol, Llundain

Yn yr etholiadau maerol ym mis Mai 2024, codwyd rhai pryderon am lyfryn y maer, fel:

• Cost ac effeithiolrwydd cynhyrchu llyfrynnau maerol wedi'u hargraffu
• Y baich ar yr ymgeiswyr o ran darparu datganiad, ac ar y gweinyddwyr yn eu golygu
• Yr ymagwedd anghyson gydag etholiadau CHTh. 

Dylai unrhyw adolygiad o sut mae llyfrynnau argraffedig ymgeiswyr yn cael eu cynhyrchu a'u dosbarthu ystyried sut i sicrhau bod yr opsiynau yn hygyrch i bob pleidleisiwr, gan gynnwys y rhai sydd wedi'u hallgáu'n ddigidol.

Er gwaethaf hyn, mae dulliau mwy traddodiadol yn parhau i fod yn ffordd effeithiol i ymgeiswyr gyfathrebu â'r cyhoedd. Yn ôl pobl, y ffyrdd mwyaf cyffredin o fod wedi gweld gwybodaeth oedd:

• Taflen gan ymgeisydd neu blaid wleidyddol (63%)
• Newyddion ar y teledu (48%)
• Cyfryngau cymdeithasol (39%)
• Gwefan newyddion (35%)
• Dadleuon ar y teledu (35%)
• Ar lafar (24%)

Yn ôl ein hymchwil gyda’r cyhoedd ar ôl yr etholiad cyffredinol, gwelwyd:

• Bod y rhan fwyaf o bobl o’r farn ei bod hi’n hawdd cael gafael ar wybodaeth, gan gynnwys am ID pleidleisiwr (dywedodd 87% ei bod yn hawdd), y gwahanol ffyrdd o bleidleisio, a’r ymgeiswyr a’r pleidiau oedd yn sefyll yn yr etholiad (83% ill dau)
• Bod y cyhoedd yn fwy ansicr ynghylch pa mor hawdd oedd hi i gael gafael ar wybodaeth am wneud cais am Dystysgrif Awdurdod Pleidleisiwr, gyda dim ond 36% yn dweud ei bod yn hawdd a 54% yn dweud nad oeddent yn gwybod (dywedodd 10% ei bod yn anodd)
• Bod dros bedwar o bob pump (85%) o’r farn bod digon o sylw neu wybodaeth am yr etholiad, gan gynnwys ID pleidleisiwr (84%) a sut i fwrw eu pleidlais (82%)
• Bod ychydig yn llai na thri chwarter (72%) o bobl yn dweud bod ganddynt ddigon o wybodaeth am yr ymgeiswyr i wneud penderfyniad gwybodus.

Dywedodd llawer o bobl eu bod wedi gweld neu glywed gwybodaeth anghywir yn ystod yr etholiad

Cyn yr etholiad cyhoeddwyd cyngor newydd i bleidleiswyr ar sut i ymgysylltu’n hyderus â deunydd ymgyrchu ac i feddwl yn feirniadol am ddeunydd roedden nhw’n ei weld a’i glywed. Galwyd ar bob ymgyrchydd i beidio â chamarwain pleidleiswyr, ac i ystyried sut bydd eu deunydd ymgyrchu yn cael ei dderbyn, yn enwedig wrth ddefnyddio Deallusrwydd Artiffisial (AI) cynhyrchiol. Buom yn gweithio gyda sefydliadau eraill, gan gynnwys rheoleiddwyr a chwmnïau cyfryngau cymdeithasol, i helpu pobl i ddeall sut mae ymgeiswyr, pleidiau gwleidyddol a sefydliadau eraill yn ymgyrchu dros eu pleidlais.

Yn ôl ein harolwg ar ôl yr etholiad:

• Dywedodd dros hanner y bobl eu bod wedi gweld gwybodaeth gamarweiniol neu anghywir am bolisïau pleidiau gwleidyddol (61%) ac ymgeiswyr (52%) yn yr etholiad cyffredinol 
• Gwelodd llai na thraean (30%) wybodaeth gamarweiniol neu anghywir am sut mae'r etholiadau'n gweithio
• Roedd tua chwarter (24%) wedi gweld neu glywed llun, fideo neu glip sain ffugiad dwfn am yr etholiad
• Dywedodd ychydig dros un o bob 10 (12% i 13%) o bobl nad oeddent yn gwybod a oeddent wedi gweld gwybodaeth anghywir neu gamarweiniol am bolisïau, ymgeiswyr neu’r etholiadau, 
• Dywedodd bron i un o bob pump (18%) nad oeddent yn gwybod a oeddent wedi gweld neu glywed ffugiad dwfn, gan awgrymu efallai fod dryswch ymhlith y cyhoedd ynghylch y gallu i adnabod y math hwn o gynnwys

Yr ymateb mwyaf cyffredin i weld neu glywed cynnwys camarweiniol oedd ei anwybyddu (64%). Dywedodd tua hanner (49%) yr ymatebwyr eu bod wedi cymryd camau penodol, megis gwirio ffeithiau neu adrodd am y wybodaeth hon mewn rhyw ffordd. O'r rhain, dim ond un o bob 10 (12%) a ddywedodd eu bod wedi adrodd amdano i'r llwyfan y gwelwyd y wybodaeth arno.

Roedd pobl iau ychydig yn fwy tebygol o ddweud eu bod wedi gweithredu (57% o’r rhai 18 i 34 oed, o gymharu â 46% o’r rhai 55 i 64 oed a 48% o’r rhai 65 i 74 oed). 

Roedd ymgeiswyr o'r farn bod y drefn argraffnodau digidol yn hawdd cydymffurfio â hi 

Etholiadau lleol 2024 ac etholiad cyffredinol y DU oedd y digwyddiadau etholiadol mawr cyntaf, y tu allan i’r Alban, lle’r oedd angen argraffnodau ar rai mathau o ddeunydd ymgyrchu digidol. Fe wnaethom alw am y newid hwn gyntaf yn 2003.

Mae argraffnodau yn nodi pwy sy'n gyfrifol am gyhoeddi deunydd ymgyrchu, gan ddarparu tryloywder i bleidleiswyr ynghylch pwy sy'n ymgyrchu. 

Cyflwynodd Llywodraeth yr Alban ofynion newydd ar gyfer argraffnodau ar ddeunydd ymgyrchu digidol ar gyfer etholiadau Senedd yr Alban ac etholiadau lleol ym mis Rhagfyr 2020. Roedd y rheolau mewn grym am y tro cyntaf yn etholiadau Senedd yr Alban yn 2021.

Fe wnaethom ddarparu canllawiau statudol yn esbonio sut y byddai'r drefn argraffnodau digidol newydd yn gweithredu, a chyfarfod â phleidiau, ymgeiswyr ac ymgyrchwyr i'w hysbysu am y gofyniad newydd hwn.

Ni a’r heddlu sy’n rhannu’r cyfrifoldeb dros sicrhau bod gan ddeunydd digidol argraffnod sy’n cydymffurfio, yn dibynnu ar y math o ddeunydd. Cawsom sawl cwyn am argraffnodau a allai fod ar goll neu nad oeddent yn cydymffurfio yn ystod yr etholiadau. Fe wnaethom gyfathrebu â’r pleidiau, yr ymgeiswyr a’r ymgyrchwyr os cafodd achos o dorri'r drefn ei nodi.

Ni welsom dystiolaeth o lefelau sylweddol o ddiffyg cydymffurfio. Roedd llawer o'r cwynion a gawsom yn ymwneud â deunydd ag argraffnod a oedd yn cydymffurfio. Lle gwnaethom nodi diffyg cydymffurfio, ymatebodd y rhan fwyaf o ymgyrchwyr i'n cyngor gan ddiwygio eu hargraffnodau. 

Roedd y rhan fwyaf o’r ymgeiswyr a ymatebodd i’n harolwg yn cytuno’n fras eu bod yn deall y gofynion i gynnwys argraffnodau digidol (86%), a dywedodd dros ddwy ran o dair (69%) ei bod yn hawdd bodloni’r gofyniad.

Dywedodd ein harolwg o’r pwyntiau cyswllt unigol yn dilyn etholiadau eleni eu bod wedi profi sawl problem yn ymwneud ag argraffnodau digidol. Roedd rhai o'r problemau hyn yn deillio oherwydd nifer yr adroddiadau a dderbyniwyd, tra bod eraill yn deillio o ansicrwydd ynghylch sut i ddehongli'r ddeddfwriaeth wrth ymateb i adroddiadau. 

Dywedodd y pwyntiau cyswllt unigol wrthym yr hoffent gael mwy o wybodaeth ac arweiniad am argraffnodau digidol, gan gynnwys eu defnyddio gyda’r cyfryngau cymdeithasol. Ond mae'n ymddangos eu bod wedi gallu datrys yr ymholiadau neu'r cwynion a gawsant ar y cyfan.

“Cawsom ychydig o honiadau ynghylch argraffnodau lle nad oedd y deunydd yn hyrwyddo plaid nac ymgeisydd, dim ond yn ymgyrchu yn erbyn ymgeisydd neu blaid benodol. Nid yw'n ymddangos bod llawer o wybodaeth am [Arferion Proffesiynol Awdurdodedig] nac yn y ddeddfwriaeth am hyn. Mae'n dweud bod yn rhaid i'r deunydd fod yn hyrwyddo ymgeisydd neu blaid ond gall hefyd gynnwys ymgyrchu yn erbyn ymgeisydd, ond nid oes rhagor o wybodaeth am sut beth fyddai ymgyrchu yn erbyn ymgeisydd ac a allai unrhyw un gyflawni'r drosedd hon. Roeddem yn ansicr a oedd hon yn drosedd mewn gwirionedd, felly bu’n rhaid inni ofyn am gyngor gan [y Comisiwn Etholiadol].”

Rhoddodd y pwyntiau cyswllt unigol ragor o fanylion yn eu hymateb i’n harolwg ar etholiadau lleol 2024. Ymhlith y materion a rannwyd ganddynt oedd:

• The need to clarify whether imprints should be on every post, or on a home page/profile.
• Heriau penderfynu pa bostiadau ar gyfryngau cymdeithasol oedd yn gyfystyr â ‘deunydd etholiadol’ 
• Cymhlethdod y drefn 
• Y rhaniad cyfrifoldebau rhwng yr heddlu a'r Comisiwn, a olygai nad oedd bob amser yn glir at bwy y dylid troi
• Llwyfannau sy'n cyfyngu ar nifer y llythrennau sy’n ei gwneud hi'n anodd cynnwys argraffnodau o fewn y postiad
• Deall a oedd angen argraffnod ar ddeunydd etholiad organig
• Yr angen i egluro a ddylai argraffnodau fod ar bob postiad, neu ar dudalen hafan/proffil.

Rydym yn gwneud gwaith pellach i werthuso gweithrediad y drefn hon. Bydd yn ystyried sut y cydymffurfiodd ymgyrchwyr â hi ac a allwn argymell newidiadau a fyddai'n gwella tryloywder i bleidleiswyr.

Dylai etholiadau fod yn hygyrch i bawb

Cyhoeddodd y pleidiau eu maniffestos mewn da bryd cyn yr etholiad, ond nid oedd pob un ar gael mewn fformatau hygyrch, fel testun hawdd ei ddarllen neu BSL, naill ai o gwbl neu mewn da bryd. Gall hyn ei gwneud yn anoddach i rai pobl benderfynu sut i bleidleisio. Mae hwn yn broblem yr ydym wedi tynnu sylw ati o'r blaen, ac eto mae pleidiau gwleidyddol yn dal i fethu â darparu gwybodaeth am eu polisïau mewn fformatau hygyrch.

Dylai pleidiau gwleidyddol sicrhau bod fersiynau hygyrch o'u maniffesto yn cael eu cyhoeddi ar yr un pryd. Dylai pobl anabl gael yr un faint o amser ag unrhyw un arall i ddeall beth yw safbwynt y pleidiau.

Ar hyn o bryd, ni all ymgeiswyr anabl gael cymorth ariannol i sefyll fel ymgeiswyr yn etholiadau cyffredinol y DU. Darparodd Llywodraeth y DU rywfaint o gymorth ariannol yn y gorffennol, fel y Gronfa Mynediad at Swyddi Etholedig, a oedd yn rhedeg rhwng 2012 a 2015. Roedd y gronfa hon yn caniatáu i ymgeiswyr anabl wneud cais am arian am gymorth, i sicrhau nad oeddent dan anfantais oherwydd y costau uwch y gallent eu hysgwyddo wrth ymgyrchu oherwydd eu hanabledd. Gallai'r mathau o gefnogaeth fod wedi cynnwys pethau fel dehonglwyr BSL, cynorthwyydd personol i gynorthwyo gyda thasgau penodol, neu gwariant ar dacsi lle nad oedd cludiant addas arall ar gael.

Mae cronfeydd cyfatebol ar gael i bobl anabl sy'n sefyll mewn etholiadau datganoledig yng Nghymru a'r Alban. Gellid sefydlu cynllun tebyg ar gyfer etholiadau a gedwir yn ôl i ddileu rhwystrau i ymgeiswyr rhag cymryd rhan yn y broses ddemocrataidd, ac i sicrhau bod pleidleiswyr yn gallu clywed gan amrywiaeth o ymgyrchwyr. 

Cyflwynodd rhai ymgeiswyr heriau newydd i'r system

Roedd yr ymgeiswyr a ymatebodd i'n harolwg yn fodlon ar y cyfan â'r broses o ddod yn ymgeisydd a chymryd rhan yn yr etholiad. Roedd ganddynt lefelau uchel o hyder bod yr etholiad yn cael ei redeg yn dda, a bod pleidleisio yn gyffredinol yn ddiogel rhag twyll a chamdriniaeth. 

Fodd bynnag, nododd rhai broblemau ynghylch casglu llofnodion. Gwaethygwyd hyn mewn rhai ardaloedd yn sgil anawsterau a nodwyd o ran cael gafael ar y gofrestr etholiadol gan awdurdodau lleol. Nodwyd problemau hefyd gyda'r system ffurflenni papur, yr oedd llawer yn cwyno ei bod yn ddull hen ffasiwn.

“2024 yw hi ac rydyn ni’n dal i orfod ymbalfalu gyda ffurflenni papur – dw i’n siŵr y gallai rhai o’r ffurflenni fod yn electronig, neu o leiaf gael eu sganio a’u hanfon mewn e-bost i’r cyngor. Hefyd, o ran llofnodion, dim ond pan oeddwn i'n casglu'r rhain ar gyfer fy ymgeisydd y darganfyddais nad oedd dau berson hyd yn oed wedi’u cofrestru i bleidleisio (roedden nhw'n meddwl eu bod nhw) – felly roedd hynny'n fuddiol iddyn nhw am ei bod yn golygu y gallent sicrhau eu bod wedi cofrestru, ond roedd yn golygu bod yn rhaid i mi redeg o gwmpas yn chwilio am fwy o bobl i lofnodi'r ffurflen enwebu. Does dim angen llofnodion ar gyfer etholiadau eraill, felly dydw i ddim yn siŵr pam mae hyn yn dal i fodoli ar gyfer etholiadau’r DU.” - Gwryw, Yr Alban, 35-44

Roedd rhai ymgeiswyr yn cynnig her i weinyddwyr ac yn peri dryswch i bleidleiswyr

Yn ystod yr ymgyrch etholiadol, cawsom sawl adroddiad am ymgeiswyr ffug honedig neu nifer o ymgeiswyr gyda'r un enw yn sefyll mewn etholaethau penodol. Mewn rhai achosion, bwriad yr enwebiadau hyn oedd i ddrysu neu gamarwain pleidleiswyr, er enghraifft drwy geisio dynwared ymgeisydd go iawn. 

Mewn un achos, anogodd person ar YouTube, Niko Omilana, ei ddilynwyr i sefyll fel ymgeisydd o dan yr enw 'Niko Omilana' mewn o leiaf 11 etholaeth. Nid oedd yn glir ar y pryd – ond sefydlwyd hyn wedyn – a oedd yr ymgeiswyr eraill, y tu hwnt i'r personoliaeth YouTube ei hun, wedi newid eu henw yn gyfreithiol.

Er mwyn sefyll mewn etholiad rhaid i ymgeisydd gwblhau set o bapurau enwebu a llofnodi datganiad o wirionedd bod y manylion a ddarparwyd ganddynt yn gywir. Nid oes gofyniad i ymgeisydd ddangos ID fel rhan o hyn, ond mae’n drosedd darparu datganiad ffug ar bapurau enwebu, gan gynnwys cadarnhau ar gam nad yw’n sefyll mewn etholaeth arall. Pe bai datganiad ffug yn cael ei roi, mae gan yr heddlu y pŵer i ymchwilio.

Mae seiliau cyfyngedig a phenodol yn y gyfraith dros benderfynu bod enwebiad yn annilys. O dan gyfraith etholiadol, mae'n rhaid i Swyddogion Canlyniadau ymddiried yn y manylion a ddarperir ar ffurflenni enwebu ymgeiswyr, a derbyn yr enwebiad os yw'n bodloni'r gofynion. Nid oes ganddynt y pŵer i gynnal ymchwiliad nac ymchwilio i'r wybodaeth a ddarperir gan yr ymgeisydd.

Fodd bynnag, gall rhai ymgeiswyr newid eu henw yn gyfreithiol. Mae’n bosibl nad yw eraill yn ymwybodol o’r rheolau a’u bod mewn perygl o dorri’r gyfraith yn anfwriadol.

Mae’r pwysau ar gapasiti a gwytnwch timau etholiadol yn cynyddu

Roedd etholiad cyffredinol y DU yn heriol am sawl rheswm. Roedd hyn yn cynnwys:

• Ei amseriad
• Nifer y newidiadau deddfwriaethol oedd yn cael eu rhoi ar waith am y tro cyntaf mewn etholiad proffil uchel ledled y DU
• Gweithredu'r ffiniau seneddol newydd.

Yn ogystal, mewn etholiad cyffredinol, mae'r gyfraith yn mynnu bod yn rhaid i Swyddogion Canlyniadau ddechrau'r cyfrif o fewn pedair awr i ddiwedd y cyfnod pleidleisio. Rhaid i'r rhai na allant wneud hynny gyflwyno eu rhesymau i ni (gweler Atodiad B).

Roedd adborth gan weinyddwyr etholiadol yn adlewyrchu pryderon ynghylch cymhlethdod cynyddol y broses o weinyddu’r etholiadau. Yn yr un modd, dywedodd tua phedwar o bob deg aelod o staff mewn gorsafoedd pleidleisio (43%) a ymatebodd i’n harolwg ac a oedd wedi gweithio mewn etholiadau cyffredinol blaenorol yn y DU, fod eu profiad yn anoddach o gymharu ag etholiadau blaenorol.

Er gwaethaf newidiadau a heriau sylweddol i brosesau, cafodd yr etholiadau eu cynnal yn llwyddiannus. Fodd bynnag, mae capasiti a gwytnwch y system etholiadol ehangach yn parhau i fod yn faes allweddol o bryder, yn enwedig gyda nifer o newidiadau newydd, rhyng-gysylltiedig a chymhleth ar ben system sydd eisoes o dan bwysau.

Prin oedd yr amser oedd gan weinyddwyr i baratoi ar gyfer etholiad cyffredinol y DU

Rodd yn rhaid cynnal etholiad cyffredinol y DU cyn diwedd Ionawr 2025. Cafwyd adroddiadau helaeth yn y wasg a’r cyfryngau y byddai'n digwydd yn ail hanner 2024. Fodd bynnag, nid oedd union ddyddiad yr etholiad yn hysbys tan y cyhoeddiad ar 22 Mai.

Cafodd yr etholiad ei alw lai na thair wythnos ar ôl i’r etholiadau yng Nghymru a Lloegr gael eu cynnal. I'r rheini yn yr Alban a Gogledd Iwerddon, roedd diwrnod y bleidlais (4 Gorffennaf) yn cyd-daro â dechrau gwyliau haf yr ysgolion.

Roedd yr amserlen ar gyfer etholiadau cyffredinol y DU, a diffyg dyddiad penodol, yn golygu mai dim ond 25 diwrnod gwaith oedd gan dimau etholiadau i baratoi ar gyfer yr etholiad a'i gyflawni. Roedd hyn yn cynnwys prosesu’r 2.8 miliwn a mwy o geisiadau i gofrestru i bleidleisio a dderbyniwyd rhwng 22 Mai a’r dyddiad cau ar gyfer cofrestru ar 27 Mehefin.

Rhoddodd prosesau newydd a newidiadau deddfwriaethol bwysau ychwanegol ar weinyddwyr

Ers y Ddeddf Etholiadau, mae timau etholiadol wedi bod yn gyfrifol am sawl gweithgaredd newydd, gan gynnwys:

• prosesu ceisiadau am Dystysgrif Awdurdod Pleidleisiwr a Dogfennau Etholwr Dienw
• cyhoeddi Tystysgrifau Awdurdod Pleidleisiwr neu Ddogfennau Etholwr Dienw dros dro 
• darparu cyfarpar a chymorth mewn gorsafoedd pleidleisio
• prosesu pleidleisiau post a gyflwynwyd mewn gorsafoedd pleidleisio.

Yr etholiad cyffredinol hefyd oedd y tro cyntaf i ddinasyddion Prydeinig a Gwyddelig cymwys, a oedd wedi'u cofrestru'n flaenorol neu'n byw yn y DU ac sydd wedi byw dramor am fwy na 15 mlynedd, fod yn gymwys i bleidleisio. 

Bu cynnydd hefyd yn nifer y ceisiadau am bleidlais bost yn ystod y cyfnod cyn y dyddiad cau ar gyfer ceisiadau o gymharu ag etholiad cyffredinol diwethaf y DU. Rhoddodd hyn gryn bwysau o ran amser ac adnoddau ar weinyddwyr, oherwydd ni fu’n bosibl iddynt ddosbarthu pleidleisiau post cyn dyddiad cau enwebiadau ymgeiswyr, sef 7 Mehefin. Rydym yn ymdrin yn fanylach â phleidleisio drwy'r post yn gynharach yn yr adroddiad hwn.

Gofynnodd ein harolwg o weinyddwyr i’r ymatebwyr raddio yn ôl graddfa o un i bump a gawsant unrhyw broblemau gyda phrosesau penodol:

• dywedodd tua naw o bob 10 (89%) wrthym eu bod wedi profi o leiaf rai problemau (a raddiwyd fel dau neu’n uwch) gyda phrosesu ceisiadau pleidlais absennol domestig (ar-lein ac all-lein)
• dywedodd 95% iddynt gael problemau gyda cheisiadau tramor.

Roedd prosesu ceisiadau pleidleiswyr tramor yn golygu llawer o amser i’r gweinyddwyr. Soniodd gweinyddwyr a ymatebodd i’n harolwg am broblemau lu o ran y ffaith nad oedd gan bleidleiswyr y ddogfennaeth i allu cofrestru. Nodwyd llai o broblemau gyda phrosesau mwy cyfarwydd, gan gynnwys ceisiadau cofrestru domestig. 

Mae ceisiadau dyblyg a cheisiadau munud olaf yn parhau i fod yn broblem. Mewn rhai achosion, disgrifiodd gweinyddwyr y niferoedd a dderbyniwyd fel ‘aruthrol’ neu ‘y tu hwnt i bob disgwyl’. Dangosodd ein data etholiadol fod 39% o geisiadau cofrestru i bleidleisio ym Mhrydain Fawr a dderbyniwyd cyn yr etholiad cyffredinol, yn rhai dyblyg.

“Yn aml byddai gennym fwy o geisiadau dyblyg na chofrestriadau newydd ac mae hynny’n mynd â’n hamser ni.”

Roedd her benodol, ychwanegol yn etholiadau Awdurdod Llundain Fwyaf a Maer Llundain ym mis Mai, lle cafodd pleidleisiau eu cyfrif â llaw am y tro cyntaf. Cyn hynny, roeddent wedi cael eu cyfrif yn electronig ers 2000. Er eu bod wedi llwyddo i gyfrif â llaw heb unrhyw broblemau, yn ôl yr adborth gan y gweinyddwyr, amlygwyd yr her logistaidd a rheolaethol o gyfrif â llaw dros sawl diwrnod, gan gynnwys gallu dod o hyd i staff cyfrif a lleoliadau priodol.

Roedd ffiniau etholaethau newydd yn ystyriaeth ychwanegol i weinyddwyr

Roedd ffiniau etholaethau newydd yn eu lle am y tro cyntaf yn yr etholiad cyffredinol hwn. Ymladdodd rhai ymgeiswyr am seddi newydd neu seddi oedd wedi newid. Roedd yna hefyd gyfuniadau newydd o awdurdodau lleol mewn etholaethau gwahanol oherwydd newidiadau i ffiniau’r etholaethau. Nid oedd llawer o’r trefniadau trawsffiniol yr oedd gweinyddwyr wedi’u datblygu ar gyfer etholiad cyffredinol 2019 yn berthnasol bellach ac roedd yn rhaid rhoi rhai newydd ar waith o fewn yr amser cyfyngedig a oedd ar gael. Roedd hyn yn cynnwys trefniadau ar gyfer rhannu gwybodaeth a chynhyrchu a chyflenwi deunyddiau pleidleisio, fel y manylion i'w cynnwys ar hysbysiadau’r etholiad. 

Dywedodd bron i chwarter y gweinyddwyr a ymatebodd i’n harolwg na chawsant unrhyw broblemau wrth reoli’r ffiniau seneddol newydd. Cafodd y tri chwarter arall rywfaint o broblemau o leiaf. Nododd rhai broblemau penodol wrth ddefnyddio gwahanol Systemau Rheoli Etholiadol ar draws awdurdodau lleol.

“Roedd y drefn drawsffiniol yn risg ychwanegol i’r etholiad o ystyried nad oedd gan ein hawdurdod partner yr arbenigedd i ddarparu’r wybodaeth angenrheidiol i ni am nifer o ardaloedd heb i ni orfod holi neu eu hatgoffa.”

“Fe achosodd y drefn drawsffiniol broblemau aruthrol gyda dealltwriaeth a rheoli data o ran cydweithwyr. Roedd yn hynod ddryslyd i etholwyr wrth wneud cais am bleidleisiau post o’r newydd yr oedd yn rhaid eu casglu'n bersonol oddi wrth yr awdurdod derbyn sydd gryn bellter oddi wrth yr awdurdod sy’n eu dosbarthu. Mae’r broses drawsffiniol yn amhosibl i'w hesbonio i staff y ganolfan gyswllt sy'n derbyn galwadau. Ar y cyfan, byddwn yn dweud mai dyma’r hunllef fwyaf a gawsom.”

Roedd dod o hyd i ddigon o staff a'u cadw yn her

Cawsom adborth gan 47% o awdurdodau lleol ar ôl yr etholiadau. Mae’r sylwadau a’r safbwyntiau a dderbyniwyd gan weinyddwyr yn dangos bod dod o hyd i staff a chadw staff yn parhau i fod yn bryder allweddol.

Pan ofynnwyd iddynt nodi faint o broblem oedd hi i recriwtio staff, canfuwyd:

• Bod 90% o’r ymatebwyr wedi wynebu problemau wrth recriwtio staff gorsafoedd pleidleisio, gydag un o bob wyth (13%) yn profi problemau sylweddol
• Bod 93% o’r ymatebwyr wedi profi o leiaf rai problemau o ran cadw staff gorsafoedd pleidleisio rhwng y diwrnod recriwtio a’r diwrnod pleidleisio
• Bod recriwtio staff cyfrif yn llai o broblem, gyda thraean (33%) o’r ymatebwyr yn dweud na fu ganddynt unrhyw broblemau

Amlygodd sylwadau gan weinyddwyr fod cymhlethdod cynyddol y gwaith, ynghyd â chyfradd y tâl a gynigir, wedi effeithio ar eu gallu i recriwtio a chadw staff. Nododd eraill yr anawsterau a grëwyd gan amseriad yr etholiad yn ystod y cyfnod gwyliau yn yr Alban a Gogledd Iwerddon.

“Y broblem staffio unigol fwyaf o hyd yw’r anhawster i recriwtio a chadw Swyddogion Llywyddu wrth i’w cylch gwaith gynyddu o ran maint ac anhawster o un etholiad i’r llall, ond nid yw eu ffioedd yn cynyddu.”

“Anhawster wrth recriwtio staff profiadol oherwydd bod yr etholiad yn cael ei gynnal yn ystod gwyliau’r ysgol yn yr Alban.”

Nododd gweinyddwyr hefyd sut yr effeithiwyd ar y broses recriwtio gan y gofyniad i ddechrau’r cyfrif ar gyfer yr etholiad cyffredinol o fewn pedair awr i ddiwedd y cyfnod pleidleisio, gan roi pwysau ychwanegol ar staff.

“Roedd recriwtio staff yn her gan na allem ddefnyddio ein staff pleidleisio.” 

“Mae’n teimlo bod pwysau arnom i sicrhau canlyniadau cyflym ac rydyn ni’n cael ein beirniadu os ydyn ni’n cymryd gormod o amser i’w cwblhau. Gyda phawb yn gweithio am 12 awr a mwy y dydd am yr ychydig wythnosau diwethaf, dydy bod yn glir eich meddwl ddim yn hawdd ac mae hyn yn achosi oedi wrth wneud penderfyniadau.” 

“I lawer o staff mae’n ddiwrnod 24 awr ac mae hyn yn bryder.”

Rydym yn ymwybodol bod nifer o wallau yn yr etholiadau eleni a allai fod wedi effeithio ar lefelau hyder ymgeiswyr, asiantiaid a phleidleiswyr yn effeithiolrwydd ac uniondeb y broses etholiadol. Roedd hyn yn cynnwys dau fater yn etholiadau mis Mai a dau yn etholiad cyffredinol y DU, lle daethom i'r casgliad nad oedd y Swyddogion Canlyniadau yn bodloni elfennau o'n safonau perfformiad. O'r rhain, roedd tri yn ymwneud â chyfrif a datgan canlyniadau:

• Datgan y canlyniad yn anghywir: yn etholiadau lleol mis Mai yn Maidstone, darllenodd y Swyddog Canlyniadau enw’r ymgeisydd anghywir oherwydd gwall ar y daflen canlyniadau ar gyfer cyfrif cyngor plwyf
• Gwallau cyfrif: yn yr etholiad cyffredinol yn Wandsworth, gwnaed camgymeriad wrth gyfrif y cyfansymiau, gyda 6,558 o bleidleisiau heb eu cynnwys yn y datganiad a wnaed ar noson yr etholiad. Ar ôl eu hychwanegu, ni newidiodd hyn ganlyniad yr etholiad. Yn Richmond, hefyd ar gyfer yr etholiad cyffredinol, arweiniodd gwall ar y daenlen at dangofnodi cyfanswm o 688 o bleidleisiau ar gyfer un ymgeisydd. Ni newidiodd hyn y canlyniad a ddatganwyd ond fe newidiodd drefn y canlyniadau.

Digwyddodd y mater olaf yn gynharach yn y broses etholiadol:

• Ardaloedd pleidleisio yn cael eu cyfnewid rhwng wardiau: yn ystod etholiadau lleol mis Mai yn Epping Forest, arweiniodd camgymeriad, a ddarganfuwyd ar ôl y bleidlais, at gyfarwyddo 1,394 o bleidleiswyr mewn un ward i bleidleisio dros ymgeiswyr mewn ward arall. Yn dilyn cytundeb yr ymgeiswyr, cafodd y pleidleisiau eu cyfrif wedyn a datganwyd y canlyniad.

Ers yr etholiadau, rydym wedi ymgysylltu â'r Swyddogion Canlyniadau a'u timau i nodi gwraidd y problemau er mwyn atal problemau tebyg rhag codi yn y dyfodol. Byddwn yn parhau i gefnogi'r Swyddogion Canlyniadau wrth iddynt roi'r gwelliannau angenrheidiol i brosesau ar waith i helpu i sicrhau y gall pleidleiswyr, ymgeiswyr a phleidiau gwleidyddol barhau i fod â hyder yn y prosesau etholiadol.

Mae angen i weinyddwyr allu dibynnu ar gyflenwyr a systemau

Caiff etholiadau eu gweithredu drwy systemau cymhleth sy'n cynnwys llawer o wahanol bartneriaid, gan gynnwys cyflenwyr masnachol. Mae nifer cyfyngedig o gyflenwyr a chontractwyr a all ddarparu gwasanaethau. Roedd diffyg capasiti yn bryder allweddol i weinyddwyr. Cododd gweinyddwyr bryderon hefyd am addasrwydd systemau digidol y maent yn eu defnyddio i reoli ystod o brosesau etholiadol. Mae hyn yn cynnwys systemau rheoli etholiadol yn ogystal â'r Porth Swyddogion Cofrestru Etholiadol.

Drwy gydol yr etholiad, buom yn gweithio’n agos gyda gweinyddwyr etholiadol, Llywodraeth y DU, a chyflenwyr allweddol, gan gynnwys drwy’r Bwrdd Cynghori ar Gydgysylltu Etholiadol, i sicrhau y gellid nodi unrhyw broblemau a, lle y bo’n bosibl, eu lliniaru neu eu datrys. Yng Nghymru a'r Alban yn y drefn honno, fe wnaeth Bwrdd Cydlynu Etholiadol Cymru a Bwrdd Rheoli Etholiadol yr Alban gryn dipyn i gefnogi'r gymuned etholiadol ehangach.

Cododd gweinyddwyr etholiadol bryderon am gapasiti a gwytnwch cyflenwyr

Diolch i'w hymdrechion a'u hymrwymiad eithriadol, llwyddodd gweinyddwyr etholiadol i wneud i'r system weithio'n dda i gyflawni etholiadau mis Mai a mis Gorffennaf. Ar y cyfan, roedd cyflenwyr a chontractwyr yn cyflawni popeth yn ôl y gofyn, ac nid oedd unrhyw broblemau systemig eang gyda’r broses.

Fodd bynnag, cododd gweinyddwyr bryderon ynghylch capasiti a gwytnwch eu cyflenwyr, yn enwedig o ystyried yr amserlenni tynn a’r niferoedd uchel yn yr etholiad cyffredinol. Yn ystod yr etholiad, cawsom adroddiadau am rai problemau ar lefel leol gyda dosbarthu pleidleisiau post, gyda chyflenwyr meddalwedd, ac argraffu a phrawfddarllen papurau pleidleisio.

Dywedodd y gweinyddwyr a ymatebodd i'n harolwg eu bod wedi wynebu rhai problemau gyda chyflenwyr a systemau. Roedd hyn yn cynnwys problemau gyda phorth y Swyddogion Cofrestru Etholiadol, y systemau rheoli etholiadol neu ddarparwyr print, a'r Post Brenhinol.

Mewn rhai achosion, gwaethygodd y problemau hyn y materion a gwmpesir yn yr adroddiad hwn, gan gynnwys nifer y ceisiadau a gweinyddiaeth pleidleisio drwy’r post.

“Roedd nifer y ceisiadau a’r anallu i reoli ceisiadau o fewn y porth yn ddigonol wedi achosi aneffeithlonrwydd a risg ychwanegol. Roedd ceisiadau cofrestru dyblyg yn broblem sylweddol. Roedd amserlen fer ac ychydig iawn o rybudd am yr etholiad wedi atal gwaith cynllunio priodol. Roedd y ffaith nad oedd unrhyw wybodaeth reoli ar gael yn y porth yn rhwystr i olrhain llwyth gwaith a thagfeydd yn effeithiol.”

“Cawsom broblemau pan na chyrhaeddodd y post (cardiau pleidleisio yn bennaf, rhai pecynnau post), faint o amser yr oedd eitemau’n eu cymryd yn y post (yn dod i mewn ac yn mynd allan), a phleidleisiau post yn mynd i’r awdurdod anghywir.”

Mae gwytnwch y farchnad cyflenwyr yn parhau i beri risgiau sylweddol i’r broses o gynnal etholiadau. Gall fforymau fel Bwrdd Cydlynu Etholiadol Cymru neu Fwrdd Rheoli Etholiadol yr Alban sicrhau bod mesurau lliniaru a mesurau wrth gefn yn cael eu rhoi ar waith. Ond mae perygl y bydd methiant yn y gadwyn gyflenwi yn amharu ar y system gyfan.